Ηρακλής Φίλιος: Αλήθεια κατ’ ειδωλον

Η αγία μας Εκκλησία σοφά έχει κατανείμει στο εορτολόγιο της περιόδου που διανύουμε την μνήμη ιστορικών – εκκλησιαστικών γεγονότων αλλά και προσωπικοτήτων που αγίασαν.

Η αγία μας Εκκλησία σοφά έχει κατανείμει στο εορτολόγιο της περιόδου που διανύουμε την μνήμη ιστορικών – εκκλησιαστικών γεγονότων αλλά και προσωπικοτήτων που αγίασαν.

Αύριο τιμάται η μνήμη του αγίου Γρηγορίου Παλαμά, ενός αγίου που έθεσε πνευματικές βάσεις στην αναζήτηση του Θεού και βίωση των ενεργειών Του. Η διάκριση που κάνει ο Παλαμάς μεταξύ ουσίας και ενέργειας του Θεού θυμίζει Πλάτωνα και Αριστοτέλη αντίστοιχα. Τα σχετικά με την ουσία θυμίζουν την πλατωνική ιδέα του Αγαθού και η ενέργεια κατανοείται με την οντολογική σημασία του όρου στην αριστοτελική σκέψη σε σχέση με την κίνηση (με τον Θεό ως πρώτον κινούν ακίνητον). Ο ίδιος φιλοσόφησε τη θεολογία, αλλά άφησε την ουσία του Θεού ανεπηρέαστη από την κοσμική και ανθρωπολογική αντίληψη. Τα κριτήρια του υπήρξαν ξένα προς την ανσέλμεια φιλοσοφία, την καρτεσιανή απόδειξη, και τον εμπειρισμό του Hobbes και του Locke.

Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς δεν ψηλάφισε τον Χριστό με αποδείξεις και δεν βίωσε την εμπειρία της θέας του άκτιστου μέσα από συσχετισμούς, λογικές ενδείξεις και συμπεράσματα. Η άσκηση, η προσευχή, η ευχή, η καθαρότητα όλα αυτά οδηγούν στην κάθαρση, τον φωτισμό και τη θέωση. Η εμπειρία του Θεού περνούσε μέσα από την παραδοχή ότι ο Θεός δεν είναι. Γιατί αν είναι, τότε εμπίπτει αυτόματα σε ανθρωπομορφικές εκφράσεις και γίνεται είδωλο. Όμως ο Θεός δεν είναι κάτι τέτοιο. Αποφατικά λοιπόν, αρνητικά βίωσε τον Θεό, ο οποίος με όρους του όντος δεν υπάρχει. Ο ησυχαστής άγιος πιστός στην παράδοση της Εκκλησίας διατήρησε ανόθευτη την παράδοση της και την περιφρούρησε ταυτόχρονα, υπερασπιζόμενος τις ορθόδοξες θέσεις.

Κι ενώ ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς υπερασπίστηκε την ορθοδοξία και τις αλήθειες της, σήμερα η ορθοδοξία από τους φορείς της, αναβάλλει επ’ αόριστον την ομορφιά της «εικόνας» της και μετατρέπει τον εαυτό της σε είδωλο. Δεν χάνει η ορθοδοξία. Δεν αλλάζει η θεολογία της ορθόδοξης Ανατολής.

Ο άνθρωπος ερμηνεύει κατά το δοκούν τη φύση της και την προσαρμόζει στα δικά του δεδομένα και ανάγκες. Ο σύγχρονος άνθρωπος φτάνει στο σημείο να δημιουργεί τον Θεό κατ’ εικόνα δική του. Τον υποτάσσει στις δικές του νοησιαρχικές αντιλήψεις και την εμπειρία που φωτίζει η μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας την τυποποιεί σε τύπους, στη χώρα του αχώρητου εγωισμού και σε νόρμες που δικαιώνουν τη δικαιική πράξη της πορεμένης του συνείδησης.

Η πλάνη ως πρωταρχική αίρεση της υπαρξιακής του αφασίας, εγκολπώνει στο υποσυνείδητο του όλα εκείνα τα στοιχεία που δεν του επιτρέπουν να δει τον Θεό με τα μάτια της ψυχής αλλά με τα μάτια του νου. Είναι αυτό που είπε ο μεγάλος φιλόσοφος Νίτσε και παρεξηγήθηκε, ότι δηλαδή «ο Θεός πέθανε» (αμφιβάλλω αν το μεγαλύτερο μέρος των ανθρώπων της Εκκλησίας διερωτήθηκε γιατί το είπε αυτό ο Νίτσε και τι εννοούσε). Από την άλλη το να δημιουργείται η ψευδαίσθηση του Θεού για το τι είναι και δεν είναι και ότι η ύπαρξη του υπάρχει στην ανυπαρξία του είναι Του (εδώ ο Heidegger ίσως θα μπορούσε να μας ψιθυρίσει κάποιες σκέψεις του), σχηματοποιεί τον Θεό, τον αδικεί και εν τέλει με μία περαιτέρω εμβάθυνση καταργεί ακόμη και τη θεότητα του Υιού Του.

Η ορθοδοξία αν δεν μυριστεί μέσα από το Σώμα και το Αίμα του Χριστού, αν δεν αφουγκραστεί την ωραιότητα των θείων λόγων, αν δεν κυλιστεί στο πεδίο των πνευματικών μαχών, αν δεν δροσιστεί από τη θεία ανάσα των ευχών της συγχώρησης στο ιερό μυστήριο της εξομολόγησης, αν δεν ακουμπήσει στα χαριτόβρυτα ιερά λείψανα, αν δεν νιώσει την ύλη του κομποσχοινιού, αν δεν ζαλιστεί από το θυμίαμα της προσευχής, αν δεν γδύσει τη μοναξιά και δεν βιώσει προσευχητικά την ανάγκη της των πάντων ενώσεως, αν δεν σκουπίσει το θυμό, την κακία, τις εμμονές, τη μνησικακία, τις εμπάθειες στις σελίδες του Ιωάννη της Κλίμακος, του Εφραίμ του Σύρου, του Οσίου Πορφυρίου του Καυσοκαλυβίτη, αν δεν ζητήσει τον αμέτρητο και άπειρο Έλεος, δεν θα αντέξει. Και δεν θα αντέξει την αλήθεια ότι ο Χριστός είναι ο αληθινός Θεός που σαρκώθηκε «δίχα μόνης ἁμαρτίας», γεννήθηκε από την Παρθένο Θεοτόκο, σταυρώθηκε για τις αμαρτίες της ανθρωπότητας, αναστήθηκε και θα έρθει για να κρίνει τους ζώντες και τους κεκοιμημένους.

Η αλήθεια της ορθοδοξίας τότε γίνεται είδωλο. Και το είδωλο αυτό μοιάζει με ύψιστη κακοτεχνία και αλλοίωση της φύσης του είναι που δεν είναι αλλά γίνεται αυτό που δεν είναι. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς αυτό έπραξε στο βίο του. Αρνήθηκε την ειδωλολατρία της ζωής που είναι η ίδια η θεολογία. Συνέτριψε την ποιμαντική ειδωλολατρία και απομάκρυνε από το μυστήριο της Εκκλησίας όλες τις κακοτεχνίες που ήταν ικανές να οδηγήσουν στη μυθοποίηση της αγιοπνευματικής εμπειρίας που αντανακλούσε η εικόνα της Ενανθρωπήσεως και της Αναστάσεως.

Ο Γρηγόριος ο Παλαμάς, ο Μ. Βασίλειος, ο Γρηγόριος Θεολόγος τόλμησαν και δεν δίστασαν. Δεν δείλιασαν στις προκλήσεις της εποχής τους. Σήμερα οι ίδιες προκλήσεις προσκαλούν τη θεολογία σε διάλογο. Χωρίς σκιές, χωρίς φαντάσματα, χωρίς ακρότητες, χωρίς διχασμούς. Ορισμένοι φοβούνται την Αγία και Μεγάλη Σύνοδο. Την υποτιμούν. Την υποβαθμίζουν. Άλλοι μάχονται εναντίον του Συμφώνου Συμβιώσεως, ενός Συμφώνου που η Εκκλησία δεν έχει να φοβηθεί καθώς δεν θίγει κανείς τις αλήθειες της που καμία Πολιτεία και Νόμος δεν μπορεί να αλλάξει. Φοβούνται τον διάλογο. Ξεχνώντας πως οι ιστορικές – θεολογικές ανατροπές υπήρξαν απόρροια διαλόγων, συζητήσεων με πνεύμα αγάπης.

Οι Πατέρες της Εκκλησίας δεν αγωνίστηκαν για να διασπαστεί η ενότητα της. Αγωνίστηκαν για να την διαφυλάξουν και σήμερα εξακολουθούν να είναι απαραίτητοι στη σκέψη των διαλόγων και συζητήσεων ως οι κατεξοχήν ρεαλιστές και διατηρητές του πνεύματος της Εκκλησίας. Οι συζητήσεις δεν είναι στρωμένες σε βελούδινες προϋποθέσεις. Δεν θεωρούν τίποτε δεδομένο παρά μόνο την αλήθεια της Εκκλησίας.

Ο χριστιανός δεν δραπετεύει αλλά μάχεται μεταμορφωτικά. Σε μία συνάντηση όπου η αλήθεια της θεολογίας είναι το αρχέτυπο, μία άριστα διακοσμημένη καλλιτεχνία θείας ανάσας, εκεί όπου όλα αποκτούνται με εισχώρηση στις μεγάλες μάχες. Εκεί όπου ο Γρηγόριος ο Θεολόγος φωνάζει και σήμερα πως το «θεολογεῖν ἀεὶ σχοινοβατεῖν».

Ηρακλής Φίλιος
iraklisf@theo.auth.gr