Σπυρίδων Βλιώρας – Μετεωρικοί βράχοι: γεωλογική αναδρομή και σύσταση

Ο πλανήτης γη σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή δημιουργήθηκε πριν από περίπου 4,54 δισεκατομμύρια έτη και η διαμόρφωσή της πέρασε από ποικίλες φάσεις.

Ο πλανήτης γη σύμφωνα με την επικρατέστερη εκδοχή δημιουργήθηκε πριν από περίπου 4,54 δισεκατομμύρια έτη και η διαμόρφωσή της πέρασε από ποικίλες φάσεις.

Σπυρίδων Βλιώρας – φιλόλογος ( www.vlioras.gr )

Κατά τη διάρκεια της ύστερης Παλαιοζωικής και πρώιμης Μεσοζωικής περιόδου, πριν από 300 με 200 περίπου εκατομμύρια χρόνια, όλες οι ήπειροι ήταν ενωμένες σε μία υπερήπειρο, την Παγγαία, η οποία περιβαλλόταν από έναν γιγάντιο ωκεανό, την Πανθάλασσα.

Παγγαία

«Το κομμάτι της Γης πάνω στο οποίο βρίσκεται σήμερα η Ελλάδα είχε επίσης διαφορετική μορφή και ένα μεγάλο κομμάτι θάλασσας, ο λεγόμενος ωκεανός της Πίνδου, εκτεινόταν στην περιοχή από τη σημερινή Αλβανία και την πρώην Γιουγκοσλαβία μέχρι νότια στη Ναύπακτο και τη Λαμία.

Στο βυθό της θαλάσσιας αυτής περιοχής βρισκόταν τέσσερα υποθαλάσσια ηφαίστεια. Μετά από εκρήξεις των ηφαιστείων αυτών, αναδύθηκαν, στην αρχή της ορογενετικής διαδικασίας στην περιοχή, τα σημερινά βουνά του Κόζιακα, της Όθρυος, της Οίτης και του Καλλιδρόμου και ο ωκεανός της Πίνδου σταδιακά εξαφανίστηκε πριν από 84 εκατομμύρια χρόνια.

Κατά τη διάρκεια του Καινοζωικού Αιώνα και συγκεκριμένα από την Ηώκαινο (πριν από 34 εκατομμύρια χρόνια) μέχρι τη Μειόκαινο Εποχή (πριν από 5 εκατομμύρια χρόνια) δημιουργήθηκε εξαιτίας έντονων τεκτονικών διεργασιών στην περιοχή που σήμερα βρίσκονται τα Μετέωρα μία αύλακα-τάφρος, ένα δηλαδή επίμηκες αυλακοειδές βύθισμα, η Μεσοελληνική αύλακα, με μήκος 160 με 200 χιλιόμετρα, πλάτος 40 με 60 χιλιόμετρα και διεύθυνση ανάπτυξης από βορειοδυτικά προς νοτιοανατολικά. Άρχιζε από την περιοχή της Αλβανίας και επεκτεινόταν προς νότο στις περιοχές Καστοριάς, Γρεβενών και Καλαμπάκας.

Η Μεσοελληνική αύλακα

Στην αύλακα αυτή είχαμε κατά την διάρκεια του Κατώτερου Μειόκαινου (γνωστού με την ονομασία Ακουιτάνιου, 23 με 20 εκατομμύρια χρόνια πριν) την απόθεση μολασικών ιζήματων σε πέντε τμήματά της6, αρχικά σε θαλάσσιο περιβάλλον και στη συνέχεια σε ποτάμιο, λιμναίο ή τελματικό, σε πάχος περίπου τριών χιλιομέτρων, προς το τέλος της ορογενετικής διαδικασίας. Τα μολασικά αυτά ιζήματα αποτελούνταν από δελταϊκά και κροκαλοπαγή υλικά (στο βάθος) καθώς επίσης και από ψαμμίτες και μάργες (στα ανώτερα στρώματα). Αυτά είναι και τα υλικά από τα οποία δημιουργήθηκαν οι μετεωρικοί βράχοι.

Στη συνέχεια, κατά την περίοδο του Μέσου και Ανώτερου Μειόκαινου (10 με 5 εκατομμύρια χρόνια πριν), λόγω της συνεχιζόμενης τεκτονικής δραστηριότητας παρατηρήθηκε βύθιση του πυθμένα της λεκάνης (σημερινή πεδιάδα Θεσσαλίας) και ανάδειξη ή ανύψωση των περιθωριακών τμημάτων (σημερινή περιοχή Μετεώρων).

Κατόπιν, τα πλευρικά-περιθωριακά τμήματα άρχισαν να διαβρώνονται. Στην αρχή δημιουργήθηκαν επιφανειακά ίχνη ρηγμάτων και με απορροή, συνεπεία των βροχών και των ρεόντων υδάτων, άρχισαν να απομακρύνονται διάφορα υλικά και να διανοίγονται στενές κοιλάδες ανάμεσα στα βράχια. «Μεταξύ των κοιλάδων αυτών έμειναν οι προεξοχές των βράχων, σχεδόν ορθογώνιες με πλευρές που αντιστοιχούν σε κατακόρυφα ρήγματα, σπάνια πυραμιδοειδείς. Η διάβρωση διαπλάτυνε τις κοιλάδες αυτές στα κορυφαία τμήματα των βράχων, τους οποίους και απομόνωσε, δεν κατόρθωσε, όμως, να προχωρήσει σε βάθος, όπου το υλικό παραμένει ενιαίο. Επίσης, η διάβρωση ήταν και παραμένει εντονότερη στο μέτωπο με την πεδινή ζώνη (Καλαμπάκα), ενώ προς το εσωτερικό ήταν και παραμένει ηπιότερη.»

«Η αιολική διάβρωση διαδραμάτισε δευτερεύοντα ρόλο στη σημερινή μορφολογία των Μετεώρων. Συντέλεσε όμως στην δημιουργία σπηλαιωδών σχηματισμών, λόγω στροβιλισμού των διαφόρων υλικών εντός αυτών, με τη δράση του ανέμου.»

Έτσι προέκυψαν τα βράχια των Μετεώρων, που στο κατώτερο τμήμα τους αποτελούνται «από πολύμεικτα κροκαλοπαγή όπου επικρατούν οι γνευσιακές κροκάλες, συμμετέχουν όμως και ασβεστολιθικές, μεταμορφωμένες και οφιολιθικές κροκάλες» με σύνθεση αδρομερέστερη, ποτάμια προέλευση και χρονολογική τοποθέτηση δημιουργίας στο Κατώτερο Μειόκαινο.

Γνεύσιος

Στο ανώτερο τμήμα τους υπάρχουν κυρίως γνευσιακές κροκάλες με μικρότερο μέγεθος και χαλαρότερο βαθμό σύνδεσης μεταξύ τους καθώς και «ενστρώσεις μαργών και ψαμμιτών».

«Τα κροκαλοπαγή και οι χαλικώδεις ψαμμίτες συνιστούν το 95% των κροκαλοπαγών των Μετεώρων με τους αδρομερείς ψαμμίτες να αποτελούν το υπόλοιπο 5%. Οι ιλυόλιθοι αντιπροσωπεύουν τη συνδετική ύλη στα περισσότερο «αποδιοργανωμένα» κροκαλοπαγή. Ως μεμονωμένα στρώματα οι ιλυόλιθοι αποτελούν λιγότερο απ’ το 0.01% των στρωμάτων. Εμφανίζονται κατά περίπτωση ως λεπτά στρώματα πάχους ολίγων εκατοστών.»

Ιλυόλιθος

Τα υλικά αυτά είναι οργανωμένα σε επάλληλα στρώματα με κλίση από τα Βορειοδυτικά προς Νοτιοανατολικά, έχουν συγκολληθεί με τη βοήθεια του ανθρακικού ασβεστίου και παρουσιάζονται συμπαγή και συνεκτικά. Η εναπόθεσή τους έχει γίνει κατά στρώσεις, που από μακριά ξεχωρίζουν ως παράλληλες γραμμώσεις στις πλευρές των βράχων.

Τελικά, το γεωτοπίο των Μετεώρων έλαβε τη σημερινή του (περίπου) μορφή στην γεωλογική περίοδο του Ανώτερου Πλειστόκαινου καθώς και του Ολόκαινου, 10 με 20 χιλιάδες χρόνια πριν από σήμερα. Οι διαδικασίες διάβρωσης και αλλαγών όμως, δεν έχουν ακόμη ολοκληρωθεί και συνεχίζονται, «όπως μαρτυρούν οι συνεχείς απώλειες υλικών των βράχων και οι πτώσεις μεγάλων τεμαχών, λόγω διάβρωσης και με τη βοήθεια της βαρύτητας. Είναι όμως γεγονός, ότι τα μοναστήρια στα κορυφαία τμήματα των βράχων τούς προστατεύουν από περαιτέρω διάβρωση, όπως συμβαίνει στις περιπτώσεις των γεωπυραμίδων με σκληρό επιφανειακό κάλυμμα.»

«Η φυσική ιστορία των βράχων των Μετεώρων είναι τόσο ενδιαφέρουσα για τον ορυκτολόγο, όσο και το γραφικό σκηνικό για τον ζωγράφο. Αποτελούνται αποκλειστικά από κροκάλες, τα συστατικά θραύσματα των οποίων είναι στο μεγαλύτερο ποσοστό μικρά και φαίνεται πως ανήκουν στην κατηγορία των πρωτογενών βράχων. Εξετάζοντας τα θραύσματα αυτά, βρήκα ανάμεσά τους γρανίτη, κόκκινο και άσπρο άστριο, γνεύσιους, μαρμαρυγιακό σχιστόλιθο, χλωριτικό σχιστόλιθο, σιενίτη, κρυστάλλους χαλαζία κ.λπ., τα περισσότερα από τα οποία δείχνουν να έχουν διαβρωθεί από νερό ή με κάποιον άλλο τρόπο. Η βάση των κροκαλών φαίνεται πως είναι τα ίδια θραύσματα σε πιο θρυμματισμένη μορφή, ενώ ο βράχος στην γενική του μορφή έχει σκούρα γκρι απόχρωση σιδήρου».

Χρονολόγιο

4,54 δισεκατομμύρια έτη	δημιουργία πλανήτη Γης
300 – 200 εκατομμύρια έτη	Παγγαία, Πανθάλασσα
84 εκατομμύρια έτη	εξαφάνιση Ωκεανού Πίνδου, ανάδυση ξηράς, όρους Κόζιακας
34 – 5 εκατομμύρια έτη	δημιουργία Μεσοελληνικής αύλακας
23 – 20 εκατομμύρια έτη	απόθεση μολασικών ιζήματων: δελταϊκά, κροκαλοπαγή, ψαμμίτες, μάργες (υλικά των μετεωρικών βράχων)
10 – 5 εκατομμύρια έτη	βύθιση θεσσαλικής πεδιάδας, διάβρωση παρακείμενων λόφων
5 εκατομμύρια – 20 χιλιάδες έτη	διάβρωση, διαμόρφωση γεωτοπίου Μετεώρων
20 με 10 χιλιάδες έτη	το γεωτοπίο των Μετεώρων έλαβε (περίπου) τη σημερινή του μορφή

Υπόμνημα

1. Αύλακα: βύθισμα του (θαλάσσιου) πυθμένα με επίμηκες σχήμα.

2. Γνεύσιος: είδος πετρώματος αρκετά διαδεδομένου, που μοιάζει με γρανίτη και που έχει σχηματιστεί από μεταμόρφωση πυριγενών αλλά και ιζηματογενών πετρωμάτων και περιέχει χαλαζία, άστριο κ.ά.

3. Δέλτα: έκταση σε σχήμα περίπου τριγωνικό, που δημιουργείται από προσχώσεις στις εκβολές ενός ποταμού. Δελταϊκά: τα υλικά που σωρεύονται στα δέλτα.

4. Ίζημα: πέτρωμα που σχηματίζεται από την απόθεση ουσιών που αιωρούνται στον αέρα ή περιέχονται στα φυσικά ύδατα: ιζηματογενή πετρώματα.

5. Ιλυόλιθος: πέτρωμα από ιλύ (λάσπη).

6. Κροκάλα: αποστρογγυλεμένη πέτρα που βρίσκεται στις παράκτιες περιοχές και στις κοίτες ποταμών, λιμνών κτλ. Κροκαλοπαγής: που έχει σχηματιστεί από αποστρογγυλεμένα θραύσματα πετρωμάτων.

7. Μάργα (< λατινική marga): ιζηματογενές πέτρωμα που χημικά και ορυκτολογικά κυμαίνεται μεταξύ ασβεστόλιθου και άργιλου

8. Μολάσα: ονομάζεται ένα σύνολο που αποτελείται από κροκαλοπαγή πετρώματα, σχιστόλιθους, ψαμμίτες, μάργες και άλλα δελταϊκά υλικά ή ιζήματα, τα οποία αποτίθενται σε θαλάσσιο, ποτάμιο, λιμναίο ή τελματικό περιβάλλον προς το τέλος μιας ορογενετικής διαδικασίας.

9. Ορογενετικός: που έχει σχέση με την ορογένεση ή αναφέρεται σ’ αυτή. Ορογένεση: οι διεργασίες δημιουργίας ενός όρους ή ενός ορεινού όγκου

10. Οφιόλιθος: πέτρωμα συνήθως πρασινωπού χρώματος που υπήρχε στο βάθος ωκεανών και με τεκτονικές ή εκρηξιγενείς διεργασίες βρέθηκε στην επιφάνεια της γης

11. Τέλμα: έκταση με λιμνάζοντα νερά, βάλτος, έλος, βούρκος

12. Ψαμμίτης: ιζηματογενές πέτρωμα αποτελούμενο από κόκκους άμμου που έχουν συνενωθεί και συγκολληθεί μεταξύ τους με ορυκτή συνδετική ύλη, ώστε να συγκροτούν ένα σώμα (συνώνυμο: ψαμμόλιθος)

Ψαμμίτης

13. Ωκεανός της Τηθύος: υπήρξε μεγάλη κεντρική θάλασσα, η οποία εκτεινόταν ανάμεσα στην Ευρασιατική ήπειρο και την Αφρικανική (Γκοντβάνα). Σημερινά υπολείμματα του ωκεανού αυτού είναι η Μεσόγειος και η Ερυθρά Θάλασσα. Τμήμα του ήταν και ο λεγόμενος Ωκεανός της Πίνδου.

Βιβλιογραφία

Δερμιτζάκης Μιχάλης, Ντρίνια Χαρά, Οι γεωμορφές των Μετεώρων, Πρακτικά του 4ου Πανελλήνιου Γεωγραφικού Συνεδρίου της Ελληνικής Γεωγραφικής Εταιρείας, Αθήνα 1995, σελ. 140-161.
Δερμιτζάκης Μιχάλης, Ντρίνια Χαρά, Φέρμελη Γεωργία, Η δημιουργία των Μετεώρων και η εξέλιξή τους μέσα στο χρόνο, στο Η Καλαμπάκα μέσα από την ιστορία της, τ. Α, εκδ. Γένεσις, Καλαμπάκα 2009, σελ. 97-117.
Ζεληλίδης Αβραάμ, Μεσοελληνική αύλακα, Πανεπιστήμιο Πατρών, 2015.
Κρίκκης Στέφανος, Ο ωκεανός της Πίνδου, εφ. Τα Νέα, 29/4/2009.
Λιάλιος Γιώργος, Τότε που τα Μετέωρα ήταν στη θάλασσα, εφ. Καθημερινή, 9/4/2005.
Σφέικος Αριστείδης-Νημά Διονυσία, Η περιοχή των Χασίων με την επιστημονική ματιά του Γερμανού γεωλόγου Alfred Philippson, Τρικαλινά 29 (2009), σελ. 205-260.
Σωτηριάδης Λάζαρος, Σχηματισμός και εξέλιξη των Μετεώρων, Τρικαλινά 14 (1994), σελ. 387-397.
Ψιλοβίκος Αντώνιος, Από τη μολάσα της Μεσοελληνικής αύλακας στους βράχους των Μετεώρων Καλαμπάκας, Πρακτικά Β’ Ιστορικού Συνεδρίου Καλαμπάκας, 2002, σελ. 99-106.
Ψιλοβίκος Αντώνιος, Χατζημιχάλης Κωστής, Αναστασόπουλος Νικόλας, Το γεωτοπίο των Μετεώρων, Τμήμα Γεωγραφίας, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.
Agioutantis Zacharias (ed.), 1st International Conference on Advances in Mineral Resources Management and Environmental Geotechnology, ed. Heliotopos Conferences, Hania 2004, p. 190.
Philippson Alfred, Ταξίδια και εξερευνήσεις στην Βόρεια Ελλάδα, μτφρ. Διονυσία Νημά, Αριστείδης Σφέικος, εκδ. Κυριακίδη – Φιλολογικός, Ιστορικός, Λογοτεχνικός Σύνδεσμος (Φ.Ι.ΛΟ.Σ.) Τρικάλων, 2014, σελ. 496, ISBN 9786185105389.
Rassios Ewin Anne, Ghikas Dina, Batsi Anna, The birth of Meteora, Geowonders of the Pindos, Grevena, Greece, 48 pp., 2013, ISBN 978-960-93-4753-2.

Υποσημειώσεις

1 Manhesa Gérard, Allègre Claude, Dupréa Bernard, Hamelin Bruno, «Lead isotope study of basic-ultrabasic layered complexes: Speculations about the age of the earth and primitive mantle characteristics». Earth and Planetary Science Letters 47 (3), 1980, σελ. 370–382.

2 Rogers J., Santosh M., Continents and Supercontinents, ed. Oxford University Press, Oxford 2004, σελ. 146, ISBN 0-19-516589-6.

3 Κρίκκης Στέφανος, Ο ωκεανός της Πίνδου, εφ. Τα Νέα, 29/4/2009.

4 Κρίκκης Στέφανος, ό.π.

5 Ψιλοβίκος Αντώνιος, Από τη μολάσα της Μεσοελληνικής αύλακας στους βράχους των Μετεώρων Καλαμπάκας, Πρακτικά Β’ Ιστορικού Συνεδρίου Καλαμπάκας, 2002, σελ. 99-106

6 α)Κρανιάς, β)Επταχωρίου, γ)Πενταλόφου – Μετεώρων, δ)Τσοτυλίου, ε)Όντρια / Καστανοχωρίων – Καστοριάς.

7 Ψιλοβίκος Αντώνιος, ό.π.

8 Ψιλοβίκος Αντώνιος, ό.π., σελ. 105.

9 Σωτηριάδης Λάζαρος, Σχηματισμός και εξέλιξη των Μετεώρων, Τρικαλινά 14 (1994), σελ. 387-397.

10 Δερμιτζάκης Μιχάλης, Ντρίνια Χαρά, Οι γεωμορφές των Μετεώρων, Πρακτικά του 4ου Πανελλήνιου Γεωγραφικού Συνεδρίου της Ελληνικής Γεωγραφικής Εταιρείας, Αθήνα 1995, σελ. 148.

11 Δερμιτζάκης Μιχάλης, ό.π.

12 Δερμιτζάκης Μιχάλης, ό.π.

13 Δερμιτζάκης Μιχάλης, ό.π.

14 Ψιλοβίκος Αντώνιος, ό.π., σελ. 105.

15 παρότι άρχισαν κατά το Μέσο και Ανώτερο Μειόκαινο, 10 με 5 εκατομμύρια χρόνια πριν.

16 Ψιλοβίκος Αντώνιος, ό.π.

17 Holland Henry, Travels in the Ionian isles, Albania, Thessaly, Macedonia during the years 1812 and 1813. London 1815, σελ. 477 =Ταξίδι στη Μακεδονία και Θεσσαλία, 1812-1813, μτφρ. Γιώργος Καραβίτης, εκδ. Αφοί Τολίδη, Αθήνα 1989, σελ. 292.