Ηρακλής Φίλιος – 25 Αυγούστου 1900: Ένας μεγάλος φιλόσοφος έφυγε για το δικό του λυκόφως

Δεν φτάνει ένα άρθρο, ούτε συνέχειες άρθρων για να μιλήσεις για τον μεγάλο Νίτσε.

Γράψε με αίμα
και θα δεις πως το αίμα
είναι πνεύμα
(Νίτσε, Τάδε έφη Ζαρατούστρα)

Δεν φτάνει ένα άρθρο, ούτε συνέχειες άρθρων για να μιλήσεις για τον μεγάλο Νίτσε. Και είναι μεγάλος ο Νίτσε. Όχι αποκλειστικά για τη φιλοσοφία του αλλά γιατί ως υπαρξιστής φιλόσοφος μέσα από τη ζωή του δημιούργησε τη φιλοσοφία του.

Ένας θαυμαστής και λάτρης του Νίτσε θεωρεί ευλογία να διαβάζει και σήμερα τα επίκαιρα του έργα. Έτσι ώστε να αναφωνεί – όπως εκείνος στη Λου Σαλομέ που την είδε για πρώτη φορά και την ερωτεύτηκε – «από ποια αστέρια έχουμε πέσει ο ένας στον άλλον εδώ;».

Εξάλλου είναι κοινό γνώρισμα των υπαρξιστών Νίτσε, Κίρκεγκωρ, Σαρτ και άλλων τα βιώματα τους να περνάνε στη σκέψη τους και να διαπνέουν τα έργα τους. Πράγματι, είναι μεγάλη η συμβολή του Νίτσε στη φιλοσοφία, όσο κι αν επιχειρείται να αμαυρωθεί το έργο του.

Θα τον αδικήσω αν προσπαθήσω να αναφερθώ σ’ εκείνον. Δεν υπάρχει χώρος, μήτε ο χρόνος θα μου δώσει την ευκαιρία να σταματήσω για λίγο στη ζωή του φιλοσόφου. Φιλόσοφος, ποιητής, συνθέτης, φιλόλογος, θεολόγος. Ο Φρειδερίκος Νίτσε (15 Οκτ. 1844 – 25 Αυγ. 1900) ήταν χαρισματικός άνθρωπος. Τόσο που μόλις στα 24 του διορίστηκε καθηγητής στο Παν/μιο της Βασιλείας. Για χρόνια είχε προβλήματα υγείας. Πόνους στο κεφάλι και μάλλον πέθανε από όγκο στον εγκέφαλο.

Αγαπώ τον Νίτσε. Δεν ήταν υποκριτής. Απεχθανόταν τη υποκρισία. Χτυπούσε την υποκρισία. Δεν ήταν δήθεν. Δεν ήταν κομπλεξικός. Δεν είχε ανασφάλειες. Εκτόπιζε με το μέγεθος της διάνοιας του καθεστωτικές αντιλήψεις και ευσεβιστικές συμπεριφορές. Αν και μεγάλωσε σε θρησκευτικό περιβάλλον. Ο πατέρας του Καρλ Λούντβιχ Νίτσε ήταν λουθηρανός πάστορας. Η μητέρα του Φραντσίσκα Αίλερ ήταν κόρη πάστορα. Η αδελφή του Ελίζαμπεθ Τερέζα Αλεξάνδρα Νίτσε του στάθηκε σε όλη του τη ζωή. Μέχρι το τέλος.

Ο Νίτσε πολύ μικρός αναγκάστηκε να βιώσει την τραγική πλευρά της ζωής. Το 1849 έχασε τον πατέρα του από εγκεφαλική ασθένεια και τον επόμενο χρόνο τον αδερφό του. Έτσι ο μικρός Φρειδερίκος ζει με τρεις γυναίκες (μητέρα, κόρη, γιαγιά) και αυτό επιδρά καταλυτικά στην ψυχολογία και φιλοσοφία του.

Σπούδασε εκτός από φιλόλογος στο Παν/μιο της Βόννης και θεολογία στο ίδιο Παν/μιο. Όμως μέσα από την έρευνα των πηγών άρχισε να αμφισβητεί κι ενώ προοριζόταν για ιερέας τελικά μία Κυριακή αρνήθηκε να ακολουθήσει τη μητέρα του στην εκκλησία. Έτσι επειδή δεν μπορούσε να υπακούσει στο «πίστευε και μη ερεύνα» της δυτικής εκκλησίας, σε μία επιστολή του προς την αδερφή του Ελίζαμπεθ γράφει: «Αν θες να πετύχεις τη ηρεμία και την ευτυχία, έχε πίστη. Αν θες να γίνεις οπαδός της αλήθειας, τότε ψάξε».

Σ’ αυτή του την αλλαγή επέδρασαν διάφοροι παράγοντες. Από τη μία χάνοντας τον πατέρα του που για εκείνο ήταν ένας «θεός» προστάτης, ένιωσε σαν να χάνει τον Θεό και αν τον εγκαταλείπει ο Θεός. Κλονίστηκε η πίστη του. Πέρα από αυτό ο Νίτσε τα έβαλε με την αυθεντία της Ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας και γενικά με την ασέβεια των Δυτικών κληρικών προς τον Θεό, οι οποίοι καπηλεύονταν την πίστη, θέσεις τις οποίες αναπτύσσει ιδιαίτερα στο έργο του «Ο Αντίχριστος».

Στον «Αντίχριστο» στηλιτεύει την Δύση, την εκκλησία της και τη θεολογία της, όχι όμως τον Χριστό. Τον Χριστό τον υπερασπίζεται. Τα βάζει με τους ανθρώπους που είδαν τον Θεό, δηλαδή με τα μάτια του νου και όχι της ψυχής (δηλ. ως ιδεολογία). Και γι’ αυτό στον «Ζαρατούστρα» γράφει: «Απαίσιε άνθρωπε, δεν ανέχεσαι Εκείνον που είδε τα βάθη σου και γι’ αυτό τον εκδικείσαι». Δεν του άρεσε να συμβιβάζεται και δεν του άρεσε η «ανθρωπομορφική» έννοια του Θεού που οδηγούσε στην απώλεια του μυστηρίου. Αυτή η απουσία αρχών και ήθους εκ μέρους της Δυτικής εκκλησίας τον οδήγησε να μιλήσει για «μεταξίωση αξιών».

Όταν στη «Χαρούμενη Γνώση» μας λέει πως «Ο Θεός πέθανε» (Gott ist tot) δεν εννοεί ότι δεν υπάρχει Θεός, αλλά ότι η Δύση θέλησε να δει με τα μάτια της λογικής τον Θεό και μέσα από φιλοσοφικές έννοιες και σχήματα. Οι φιλόσοφοι έκαναν το έγκλημα αυτό κατά τον Νίτσε. Ο ίδιος εναντιώθηκε σε όσους είδαν τον χριστιανισμό ως ιδεολογία. Ο Νίτσε έγινε αυτό που είναι και είχε αυτή την αρνητική και επικριτική στάση απέναντι στη θεολογία και την εκκλησία επειδή δεν γνώρισε τους Πατέρες της εκκλησίας.

Δεν ήταν άθεος. Αμφισβήτησε και εναντιώθηκε στο πως είδε η Δύση τον Θεό.

Δεν μπορούμε να τον κατηγορήσουμε γιατί αυτό ήταν το περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε και ανατράφηκε και κυρίως η δυτική θεολογία. Όσοι επιπόλαια τον χαρακτηρίζουν ως «άθεο» είναι όσοι δεν γνωρίζουν ακριβώς γιατί το ισχυρίζονται αυτό. Ανεύθυνα και ανώριμα δεν μπορούμε να το υιοθετήσουμε.

Πριν ξεκινήσει κάποιος να διαβάζει Νίτσε, αθεράπευτα και απόλυτα τον συμβουλεύω να διαβάσει πρώτα τον βίο του. Αν θες να κατανοήσεις (κάτι που είναι δύσκολο έως ακατόρθωτο πολλές φορές- ιδίως στο έργο του «Τάδε έφη Ζαρατούστρας» που είναι δημιουργικό βιβλίο σε αντίθεση με τον «Αντίχριστο» που είναι βιβλίο κριτικής) τον Νίτσε, διάβασε πρώτα τον βίο του και στη συνέχεια τα βιβλία του. Δεν υπάρχει περίπτωση να έχει κάποιος μία καθαρή εικόνα για τον μεγάλο φιλόσοφο εάν δεν βυθιστεί με προσοχή στη ζωή του. Στην τραγικότητα της ζωής του, στις αποτυχίες, στις επιτυχίες, στο ποιοι παράγοντες διαμόρφωσαν τη σκέψη του, στο τι τον οδήγησε να έχει αρνητική στάση απέναντι στη Δύση κ.ο.κ.

Ο Νίτσε είναι διαχρονικός. Δεν δίστασε να τα βάλει με τον χριστιανισμό. Αν και δεν συμφωνώ φυσικά με όλη τη σκέψη του είναι αγαπημένος διαμορφωτής της σκέψης πολλών ανθρώπων. Δεν μπορείς να συμφωνήσεις σε όλα. Έχει βάθος όμως η σκέψη του. Αν αναζητήσεις την επιφάνεια του δεν υπάρχει, αλλά η ίδια σε κατευθύνει προς μία ενδόμυχη ανασκαφή και εξερεύνηση της ζωής, των αξιών, των αχών και των προκλήσεων της. Χτυπάει τους πάντες (στον «Αντίχριστο» χτυπάει τους θεολογίζοντες και στο «Λυκόφως των ειδώλων» τους Γερμανούς και το γερμανικό πνεύμα). Εκείνο που δεν συμβιβάστηκε άχρι τέλους ήταν η θρησκευτική υποκρισία και ο ευσεβισμός της δυτικής εκκλησίας.

Βέβαια δεν παύει να είναι απόλυτος σε πολλά θέματα, ειρωνικός, επιθετικός (ειδικά στον «Αντίχριστο»), ακραίος πολλές φορές και δεν πείθει πάντα. Υπερβάλλει. Βιάζεται να αποδείξει εκεί όπου δεν χρειάζεται αποδεικτική. Και ίσως εκεί είναι που χάνει.

«Δεν σκοτώνει κανείς με την οργή, παρά με το γέλιο. Εμπρός. Ας σκοτώσουμε το πνεύμα της βαρύτητας. Έμαθα να περπατώ: Από τότε άρχισα να τρέχω. Έμαθα να πετώ: Από τότε δε θέλω να με σπρώχνουν για να αλλάξω θέση.

Τώρα είμαι ελαφρός, τώρα πετώ. Από τότε δε θέλω να με σπρώχνουν για να αλλάξω θέση. Τώρα είμαι ελαφρός, τώρα πετώ, τώρα βλέπω τον εαυτό μου από κάτω μου, τώρα χορεύει ένας θεός μέσα μου» (Νίτσε, Τάδε έφη Ζαρατούστρα).

Ηρακλής Φίλιος
Θεολόγος, Βαλκανιολόγος
(iraklisf@theo.auth.gr)