Το λαγούμι / υπόγεια σήραγγα των κάστρων Τρίκκης και Σταγών(;) – Του φιλολόγου Σπυρίδωνος Βλιώρα
Ένα πασχαλιάτικο καλαμπακιώτικο τραγούδι για μια μαυρομάτα Ειρήνη -
Σε πολλές περιόδους του όλου ενιαυτού συνηθίζεται στην Καλαμπάκα να τραγουδιούνται κάποια τραγούδια, πολύ περισσότερα σε παλαιότερες εποχές, πολύ λιγότερα σήμερα. Κάποια απ’ αυτά, τα λεγόμενα «πασχαλιάτικα», χορεύονται κατά τη δεύτερη μέρα του Πάσχα, την «Ασπροδευτέρα ή Νια Δευτέρα (…) ή την άλλη μέρα, την Τρίτη του Πάσχα, την Ασπροτρίτη ή Νια Τρίτη»2 στην πλατεία3 του Αγίου Δημητρίου στην Πουλιάνα.
Το εκκλησάκι του Αγίου Δημητρίου σε παλαιότερη φωτογραφία
Την χρονιά που μας πέρασε με μεγάλη συγκίνηση παρουσιάσαμε τη συσχέτιση δύο από τα καλαμπακιώτικα «πασχαλιάτικα» τραγούδια (Το καριοφίλι & Ο παπα–Γιώργης) με την βλαχάβεια επανάσταση στην Καλαμπάκα στα 1808.4
Προσεχώς ετοιμάζουμε μια μελέτη για ένα άλλο καλαμπακιώτικο τραγούδι, το «Κάτω στον αγιο–Θόδωρο»,5 που τραγουδιέται και χορεύεται στον αύλειο χώρο του ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμπάκας το απόγευμα της Κυριακής της Τυρινής, μετά από τον λεγόμενο «εσπερινό της συγχωρήσεως»,6 και για το οποίο έχουμε εντοπίσει πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες…
Η βρύση στην Πουλιάνα. Στο βάθος το ναΰδριο του Αγίου Δημητρίου.
Σήμερα όμως θα ασχοληθούμε με την μαυρομάτα Καλαμπακιώτισσα Ρήνα. Ας διαβάσουμε τους στίχους του τραγουδιού:
Καλαμπακιώτικο δημοτικό τραγούδι: «Η Ρήνα»7
Καλό σταυρό που έκανα σήμερα την Δευτέρα,
(πέρδικά μου νιογραμμένη8 ή ηλιογραμμένη9)
μια μαυρομάτα σταύρωσα, την είπα καλημέρα.
«Καλημέρα σου, Ρήνα μου.» «Καλώς τον τον λεβέντη.»
«Λεβέντη μ’, για δεν έρχεσαι, για δεν συχναραδιάζεις;»
5 «Σαν θέλεις, Ρήνα μ’, να ’ρχομαι και να συχναραδιάζω,
φτιάξε λαγούμι να ’ρχομαι, γιοφύρι να περάσω.
Και τότε, Ρήνα μ’, θα ’ρχομαι και θα συχναραδιάζω
στην εβδομάδα τρεις φορές, στον μήνα δεκαπέντε.»
Καταγραφή σε πεντάγραμμο: Σπυρίδων Βλιώρας10
«Το σύντομο αυτό τραγούδι δεν βρέθηκε σε καμιά συλλογή από όσες ερευνήθηκαν. Το όνομα Ρήνα, από τα πολύ γνωστά στην περιοχή μας, δεν κατέστη δυνατό να οδηγήσει στον εντοπισμό συγκεκριμένου προσώπου. Ασφαλώς ο λαϊκός δημιουργός αφορμήθηκε από προσωπική εμπειρία ή του άμεσου περιβάλλοντός του, την οποία μετέφερε σε οκτώ δεκαπεντασύλλαβους στίχους.
Όταν “Η Ρήνα” τραγουδιέται, επαναλαμβάνεται τρεις φορές το μισό τού πρώτου ημιστιχίου κάθε στίχου, δηλαδή οι τέσσερις μετρικοί πόδες, και, όταν το ημιστίχιο ολοκληρώνεται, ακούγεται το επίφθεγμα “γιε μ’” στην αρχή του δευτέρου ημιστιχίου, που τελειώνει με το τσάκισμα “πέρδικά μ’ ηλιογραμμένη”.»11
Το όνομα «Ρήνα»
Η Ρήνα / Ρήνη τού τραγουδιού είναι άγνωστη. Δεν ξέρουμε αν τ’ όνομά της γράφεται με –η– (Ρήνα / Ρήνη < Ειρήνη) ή με –ι– (Ρίνα / Ρίνη < Κατερίνα, Αικατερίνη). Υποπτευόμαστε ότι προέρχεται από το Ειρήνη, όπως άλλωστε και οι Αθανασούλας (1974 (τραγούδια), 65) και Πλιάτσικας (2016 (πασχαλιάτικα), 33, 128), που το γράφουν με –η–.
Θα μπορούσε να είναι μια οποιαδήποτε Ειρήνη, Καλαμπακιώτισσα στην καταγωγή, καθώς δεν φαίνεται το τραγούδι να τραγουδιέται σε άλλη περιοχή.12 Η παραλλαγή μάλιστα του ονόματος Ειρήνη, η Ρήνα / Ρήνη χρησιμοποιείται συχνά στην Καλαμπάκα, όπως άλλωστε βλέπουμε και στις φωτογραφίες Καλαμπακιωτισσών χορευτριών στο βιβλίο «Τα πασχαλιάτικα τραγούδια της Καλαμπάκας» του συμπατριώτη μας Δημητρίου Πλιάτσικα.13
Αλλά και σε παλαιότερα κείμενα που αφορούν τους Σταγούς συναντούμε το όνομα Ειρήνη, όπως σε έγγραφο των μέσων του 14ου αιώνα, διαθήκη ενός κατοίκου των Σταγών, του Μανουήλ Ιωαννάκη, του οποίου οι κόρες λεγόταν Άννα, Ευφροσύνη και Ειρήνη.14
Εξάλλου, το όνομα Ειρήνη ήταν γνωστό και συνηθισμένο στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, με αρκετά γνωστή μια αυτοκράτειρα, την Ειρήνη Σαρανταπήχαινα,15 που έμεινε γνωστή ως Ειρήνη η Αθηναία (752–803).
Το λαγούμι / υπόγεια σήραγγα των κάστρων Τρίκκης και Σταγών (;)
Πότε όμως πρωτοσυντέθηκε το τραγούδι, ώστε να δούμε αν υπάρχει περίπτωση να διαπιστώσουμε την ταυτότητα της Ρήνας που αναφέρεται; Ας κάνουμε μία προσπάθεια να απαντήσουμε.
Την προσοχή μας είχε ελκύσει εδώ και πάρα πολλά χρόνια το ημιστίχιο του 6ου στίχου: «φτιάξε λαγούμι16 να ’ρχομαι». Εξ αρχής το λαγούμι, η υπόγεια στοά, φαίνεται σαν μια ποιητικῇ ἀδείᾳ υπερβολή του εραστή, προκειμένου να πλησιάσει την αγαπημένη του.
Κάστρο Τρικάλων
Κι αν δεν είναι μια ποιητικῇ ἀδείᾳ υπερβολή, αλλά αναφέρεται σε πραγματικό λαγούμι που συνέδεε το κάστρο Τρίκκης με το κάστρο Σταγών, το οποίο λαγούμι είχε υποστεί ζημιές με τον καιρό και ο συνθέτης του τραγουδιού ζητάει με απόλυτα συγκαλυμμένο τρόπο να επισκευαστεί, μετατρέποντας το άσμα σε (ψευτο–)ερωτικό; Υπήρχε / υπάρχει τέτοιο λαγούμι;
Ο Καλαμπακιώτης Λάζαρος Αρσενίου έγραψε ότι «στο δάπεδο του Ιερού (του Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου Καλαμπάκας) υπάρχει καταπακτή. Όταν τη σήκωσε ο ιερέας, αποκαλύφθηκε ένα λαγούμι. Κατά την παράδοση είχε μεγάλο μήκος και χρησίμευε ως καταφύγιο κατοίκων σε επιδρομές Σλάβων ή άλλων βαρβάρων.»17 Δεν γνωρίζουμε κανέναν όμως να έχει δει την καταπακτή αυτή ή να έχει κατέβει σε τέτοιο λαγούμι. Αν κάποιος γνωρίζει, ας μας ενημερώσει…
Και για άλλα μέρη της ευρύτερης περιοχής έχουμε παρόμοιες μαρτυρίες ή έστω αναφορές. Για παράδειγμα, για τη μονή Σταγιάδων διαβάζουμε ότι «επάνω από την είσοδο, η οποία οδηγεί στο “λαγούμι”, στη νότια πλευρά, αποκαλύφθηκε μία άλλη κτητορική επιγραφή, κατά την ανακαίνιση του 1990, χαραγμένη στην πέτρα του ανωφλιού, δεξιά του ανάγλυφου ελληνικού σταυρού. (…) Σύμφωνα με πληροφορία της αδελφής Θεολόγης εκεί υπήρχε κρύπτη που οδηγούσε έξω από τη μονή.»18
Αλλά και για τις σπουδαιότατες παλαιότερα μονές των Αγίου Νικολάου και Αγίου Γεωργίου Ζαβλαντίων19 στον Παλαιόπυργο Τρικάλων διαβάζουμε ότι «το δάπεδο μπροστά από την κόγχη του ιερού έχει στρωθεί τελευταία με τσιμέντο. Σύμφωνα με προφορική μαρτυρία των κατοίκων του χωριού, η οποία φωτογραφικά ή ανασκαφικά δεν έχει τεκμηριωθεί, μπροστά από την κόγχη του ιερού υπήρχε υπόγεια σήραγγα με σκαλοπάτια (λαγούμι😉 το οποίο κατέληγε σε μια πηγή νερού στους πρόποδες του υψώματος. Η ύπαρξη του περάσματος αυτού, αν και δεν έχει μέχρι στιγμής αποδειχθεί, φαίνεται αρκετά πιθανή, καθώς σε κανένα σημείο του βραχώδους υψώματος δεν έχει εντοπισθεί πηγή νερού.»20
Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στο επίμαχο λαγούμι, από το κάστρο Τρίκκης προς το κάστρο Σταγών, για το οποίο έχουμε κι άλλες μαρτυρίες, και μάλιστα κάποιες από άνθρωπο που μελέτησε την πορεία του και μπήκε εντός του σε κάποια σημεία του, τον Νεκτάριο Κατσόγιαννο, που «από το 1962 έως το 1996 υπηρέτησε ως τεχνολόγος μηχανικός στην Τεχνική Υπηρεσία του Δήμου Τρικκαίων».21
Νεκτάριος Κατσόγιαννος
«Στα βόρεια της πόλης των Τρικάλων», γράφει ο φιλόλογος Θεόδωρος Νημάς, «και πάνω στον ακρότατο λόφο του ορεινού βραχίονα των Αντιχασίων, που κατεβαίνει ως εδώ, δεσπόζει με τον επιβλητικό του όγκο, βουβό και αγέρωχο, το μεσαιωνικό φρούριο της πόλης. (…) Από το 3ο διάζωμά του ξεκινούσε ο υπόγειος λιθόκτιστος διάδρομος (λαγούμι) που έφτανε ως την Καλαμπάκα.»22
Ας παρακολουθήσουμε την πορεία του λαγουμιού αυτού, όπως την περιγράφει ο Νεκτάριος Κατσόγιαννος:
Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας
«Η αρχή του, η είσοδος (άνοδος) ή έξοδος (κάθοδος) της υπόγειας σήραγγας, βρίσκεται μέσα στο κάστρο των Τρικάλων, τελευταίο διαμέρισμα (3ο), και 130 μέτρα βόρεια από το ρολόι. (…) Οι διαστάσεις του πηγαδιού (εξόδου) είναι 2 X 1,6 μέτρα, κτισμένο από πέτρα, το δε βάθος του είναι από μεν την επιφάνεια του εδάφους περίπου 7 μ., από δε το ύψος των επάλξεων 12 μ. Στον πυθμένα του είναι η είσοδος ή έξοδος της υπόγειας σήραγγας, οι δε διαστάσεις αυτής είναι 1,80 Χ 0,70 από λιθοδομή με θολωτή οροφή.
Εικόνα από την είσοδο / έξοδο του λαγουμιού στο 3ο διάζωμα του κάστρου Τρικάλων
Από το σημείο αυτό η κατεύθυνσή του είναι προς τα βορειοανατολικά, περνάει κάτω από το τείχος του κάστρου, διασχίζει την παλαιά πόλη των Τρικάλων, του συνοικισμού που είναι κάτω ή γύρω από την εκκλησία Αγίας Μαρίνας,24 συνεχίζει στους πρόποδες του λόφου Προφήτη Ηλία,25 περνά από το προαύλιο (στην άκρη) του κτηρίου της 7ης Μεραρχίας26 και εμφανίζεται στο πίσω μέρος αυτού σε τομή στην οδό Χασίων,27 στα λεγόμενα “νταμάρια”.
Η τομή του είναι εμφανής από το ύψος του δρόμου (οδός Χασίων) και βρίσκεται μέσα σε οικόπεδο, ιδιοκτησίας Νικολάου Κερασοβίτη. Έχει δε τη βάση του 4 μέτρα ψηλά από τη σημερινή επιφάνεια του εδάφους. Οι διαστάσεις του και το σημείο αυτό είναι ίδιες, δηλαδή 1,80 X 0,70, μπορεί ένας άνθρωπος μέσου ύψους να περπατήσει όρθιος άνετα.
Η αποκάλυψη του λαγουμιού στο ως άνω σημείο έγινε μεταξύ των ετών 1925–1930, όταν άρχισε να λειτουργεί λατομείο από τον Δημήτριο Κερασοβίτη ή Μπρίτση.»28
Στη συνέχεια ο μελετητής παρακολουθεί την πορεία του λαγουμιού (με διαστάσεις πάντα ίδιες: 1,80 X 0,70 μ.) μέχρι τα «τσιγκέλια»,29 τη Λεπτοκαρυά,30 και τη Ράξα.31 «Το υλικό της κατασκευής του εδώ διαφέρει. Είναι από σκληρή άσπρη πέτρα, ίσως να είναι παρμένο από το λόφο της Ράξας, όπου και το σημερινό λατομείο. (…) Από γενόμενη έρευνα, στα χωριά Ράξα, Βασιλική, Άγιοι Θεόδωροι και Θεόπετρα συμπεραίνεται ότι προτού φθάσει στη Ράξα στρίβει αριστερά με κατεύθυνση προς Καλαμπάκα.»32
Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας
Να επισημάνουμε στο σημείο αυτό πως ο Άγιος Γεώργιος Ζαβλαντίων33 απέχει από το λαγούμι έξω από την περιοχή της Ράξας περίπου έξι χιλιόμετρα. Ίσως συμπληρωματική διακλάδωση οδηγούσε προς τα εκεί, συνδέοντας το Κάστρο Τρίκκης και με το Παλαιόκαστρο.
Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας
Στη συνέχεια, το λαγούμι θα περνούσε από τα χωριά Βοϊβόντα και Κουβέλτσι και θα κατέληγε στο τείχος του κάστρου Σταγών.
Γι’ αυτό το κάστρο έχουμε κάποια αρχαιολογικά ευρήματα και αρκετές μαρτυρίες σε ρωμαϊκές, μεσαιωνικές και τουρκικές πηγές αλλά και διαφόρων, ανά τους αιώνες, περιηγητών. Με λεπτομέρειες θα τα εκθέσουμε όλα αυτά σε προσεχή μελέτη μας. Εδώ απλώς να πούμε πως στα δυτικά το τείχος ενισχυόταν συμπληρωματικά34 με την χαράδρα της Λαλούκας35 ενώ στα ανατολικά με τη χαράδρα του Σοποτού, ανάμεσα από τα σημερινά βράχια του Άλτσου και της Αγίας Τριάδος. Επιπροσθέτως, υπήρχε κι ένα μικρό τείχος, ένα καστράκι, στο …σημερινό Καστράκι, ανάμεσα από τα βράχια Πυξάρι και Χάλασμα, όπου ακόμη σώζονται υπολείμματα του τείχους αυτού, ώστε να μην είναι δυνατόν να περάσουν οι εχθροί στους Σταγούς από τη χαράδρα Ζωνάρι.
Επεξεργασία χαρτογραφικών δεδομένων: Σπυρίδων Βλιώρας
Για την πορεία του λαγουμιού από την Ράξα μέχρι την Καλαμπάκα δεν είμαστε σίγουροι. Ο Νεκτάριος Κατσόγιαννος, όπως είδαμε, μέχρι περίπου τη Ράξα τεκμηριώνει την ύπαρξή του.36 Αναφέρει βέβαια μια πληροφορία για την Καλαμπάκα, η οποία όμως κρίνεται κάπως ασαφής. Αν κάποιος Καλαμπακιώτης ξέρει κάτι περισσότερο, ας μας το υποδείξει. Γράφει: «Επίσης από έρευνα που έγινε στην γειτονική Καλαμπάκα στο άνω μέρος της πόλεως και πλησίον της εκκλησίας κάτω από τα Μετέωρα υπήρχε κάστρο / “ἀκρόπολις” της πόλεως, από το οποίο σήμερα ελάχιστα τμήματα από τους τοίχους σώζονται. Σε γενόμενη εκσκαφή προ ετών για την ανέγερση οικοδομής37 βρέθηκε ένα “λαγούμι” με κατεύθυνση προς νότια, μάλιστα μερικοί μπήκαν μέσα λίγα μέτρα, φοβήθηκαν όμως και γύρισαν πίσω, επειδή είχε πολλές νυχτερίδες. Θα πρέπει κατά την γνώμη μου από τα στοιχεία που βρέθηκαν και από την περιγραφή των κατοίκων να συνδέονταν το κάστρο των Τρικάλων με το κάστρο της Καλαμπάκας με το υπόγειο αυτό λαγούμι.»38
Ίσως, τελικά, απλώς συνδεόταν το κάστρο Τρίκκης με το Παλαιόκαστρο Παλαιόπυργου και δεν συνεχιζόταν η πορεία του προς την Καλαμπάκα, από τη Ράξα και πέρα, ίσως και να συνεχιζόταν. Οπωσδήποτε η έρευνα πρέπει να συνεχιστεί.
Διάκριση λαγουμιού / αυλακιού
Να επισημάνουμε στο σημείο αυτό πως άλλο το λαγούμι, η υπόγεια στοά, της οποίας περιγράψαμε την πορεία πιο πάνω, κι άλλο το επιφανειακό αυλάκι, που μετέφερε νερό του Πηνειού39 από την Καλαμπάκα προς τα Τρίκαλα.40 «Επειδή πολλοί συγχέουν το “λαγούμι” με το “αυλάκι” (…) πράγματι υπήρχε ένα επιφανειακό αυλάκι (τεχνητό κανάλι). Αυτό ξεκινούσε από τη θέση Προφήτης Ηλίας, της Καλαμπάκας. Εκεί παλαιότερα υπήρχε ένα πρόχειρο φράγμα, “δέση” όπως το έλεγαν, έπαιρνε το νερό του Πηνειού από το παραπάνω σημείο και με κατεύθυνση προς νότο, περνούσε από τα αγροκτήματα που είναι νότια της πόλεως Καλαμπάκας. Συνεχίζοντας περνούσε έξω από το χωριό Θεόπετρα (…) κατόπιν έξω από το χωριό Άγιοι Θεόδωροι με κατεύθυνση πάντα προς νότο, περνούσε κοντά στο χωριό Βασιλική (…) περνούσε έξω από το χωριό της Ράξας, στους πρόποδες του λόφου, όπου ο σημερινός δρόμος και το υπάρχον λατομείο. (…) Προχωρώντας προς το συνοικισμό Σωτήρας έστριβε δεξιά με κατεύθυνση προς τα νοτιοδυτικά, (…) για να πέσει τελικά στο Ληθαίο, κοντά στο σημείο που διέρχονταν το “λαγούμι”.»41
Χρονολόγηση δημιουργίας λαγουμιού
Αν και η ύπαρξη του λαγουμιού δεν έχει τεκμηριωθεί επαρκώς σε όλη του την έκταση από το κάστρο Τρίκκης μέχρι το κάστρο Σταγών και η έρευνα πρέπει να συνεχιστεί, ας δεχτούμε —προς το παρόν— την ύπαρξή του.
Πότε όμως κατασκευάστηκε; Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό, θα μας επιτρέψετε πρώτα να κάνουμε μια σύντομη αναδρομή στη μεσαιωνική περίοδο της πόλης των Σταγών.
Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο ΕΔΩ