Θεολογία και φιλοσοφία. Αντίθεση ή σύγκραση; – Γράφει ο π. Ηρακλής Φίλιος

Πρεσβυτέρου Ηρακλή Φίλιου

Θεολόγου, Βαλκανιολόγου

Κληρικού της Ιεράς Μητροπόλεως Σταγών & Μετεώρων

Οι Πατέρες για την φιλοσοφία.

Οι Πατέρες της Εκκλησίας υπεραμύνονταν της χρήσης της φιλοσοφίας στη διατύπωση του δόγματος και την χαρακτήριζαν με θετικούς χαρακτηρισμούς. ‘’Φιλοσοφία ἐστί τέχνη τεχνῶν καί ἐπιστήμη ἐπιστημῶν. Ἡ γάρ φιλοσοφία ἀρχή ἐστι πάσης τέχνης· δι’ αὐτῆς γάρ πᾶσα τέχνη εὕρηται καί πᾶσα ἐπιστήμη’’ [7]. Κι ο άγιος Γρηγόριος Θεολόγος τί αναφέρει; ‘’Φιλοσόφει μοι περί κόσμου ἢ κόσμων, περί ὕλης, περί ψυχῆς, περί λογικῶν φύσεων βελτιόνων τε καί χειρόνων, περί ἀναστάσεως, κρίσεως, ἀνταποδόσεως, Χριστοῦ παθημάτων’’ [8]. Ο Μ. Βασίλειος όταν γράφει κατά των Σαβελλιανών, του Αρείου και των Ανομοίων [9], δεν επιτίθεται στο γεγονός ότι οι ίδιοι χρησιμοποιούν τη φιλοσοφική σκέψη, αλλά στο ότι προσπαθούν να ερμηνεύσουν το μυστήριο του Θεού, κατεξοχήν μέσα από τα φιλοσοφικά σχήματα, τα οποία και εξωθούν στα άκρα, ελλείψει των αγιοπνευματικών κριτηρίων.

Δεν πρέπει να αγνοούμε πως ο σπερματικός λόγος (η έμφυτη δύναμη του Λόγου του Θεού που ενυπάρχει και ενεργεί σε κάθε άνθρωπο ανεξαιρέτως) [10] είναι εκείνος που επιτρέπει και στους φιλοσόφους να γνωρίσουν τις αλήθειες του Θεού. Γι’ αυτό και ο άγιος Ιουστίνος ο απολογητής και φιλόσοφος καταλήγει αβίαστα στο συμπέρασμα: ‘’ὅσα οὖν παρά πᾶσι καλῶς εἴρηται, ἡμῶν τῶν Χριστιανῶν ἐστι’’ [11]. Στους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους υπήρχαν σπερματικές αλήθειες περί του Θεού και της διδασκαλίας του ευαγγελικού λόγου [12]. Είναι θεμιτό να μιλούμε για έναν ‘’χριστιανικό Ελληνισμό’’ [13], όπου ο λόγος και το δόγμα συναντούνται δημιουργικά και συμπληρωματικά, όπου έχουμε μία έλλογη διατύπωση του βιβλικού μηνύματος στην μορφή του δόγματος αλλά και έκφραση της ιστορικότητας της Θείας Οικονομίας [14].

Ο τρόπος των Πατέρων.

Ας μην ξεχνάμε πως οι Πατέρες της Εκκλησίας και ιδίως οι Καππαδόκες Πατέρες (Μ. Βασίλειος, Γρηγόριος Θεολόγος, Γρηγόριος Νύσσης) χρησιμοποίησαν φιλοσοφική γλώσσα για να διατυπώσουν το ορθόδοξο δόγμα και να πολεμήσουν τους αιρετικούς. Το ορθόδοξο δόγμα διατυπώθηκε με όρους που προέρχονταν από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία [15]. Όπως αναφέρει ο π. Γεώργιος Μεταλληνός, η ελληνικότητα περιλαμβάνει στοιχεία, τα οποία ο χριστιανισμός ‘’ενσωμάτωσε στη δική του ύπαρξη, μεταβάλλοντας τα σε θεία ζωή’’ [16]. Αυτό συνέβη σε επίπεδο μορφολογικό, όχι σε επίπεδο περιεχομένου. Οι φιλοσοφικές έννοιες, ‘’έντυσαν’’ τον θεολογικό λόγο και ανέδειξαν την αλήθεια του. Λέξεις όπως πρόσωπο, υπόσταση, φύση, ουσία, ενέργεια, άτομο, επίνοια, που χρησιμοποιούν ιδίως οι Καππαδόκες Πατέρες στα κείμενα τους, προέρχονται από την αρχαιοελληνική φιλοσοφία. Ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας επαινούσε τους Καππαδόκες Πατέρες για το σθένος τους να ‘’καινοτομούν τα ονόματα’’, δίδοντας νέο περιεχόμενο σε αυτά [17].

Υποσημειώσεις:

[7] Ιωάννη Δαμασκηνού, Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως, Διαλεκτικά, Κεφάλαια Φιλοσοφικά, Γ’ Περί Φιλοσοφίας, PG 94, σ. 533

[8] Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος θεολογικός πρώτος, Die fünf theologischen Reden, Joseph Barbel Düsseldorf, 1963, σ. 60.15-19.

[9] Βλ. σχετικά Μ. Βασιλείου, Κατά Σαβελλιανών κα Αρείου και Ανομοίων, ΕΠΕ 7.

[10] Ο Ιουστίνος υποστηρίζει την άποψη ότι όλες οι αλήθειες, στις οποίες οδηγήθηκε η προχριστιανική ανθρωπότητα είναι ουσιαστικά προϊόντα της φωτιστικής ενέργειας και παρουσίας του σπερματικού θείου Λόγου που ενεργεί αδιάκριτα σ’ όλους τους ανθρώπους, εφόσον βέβαια δεν συσκοτίζεται από τα πάθη και τις επιθυμίες τους. Έτσι όχι μόνο οι αλήθειες της Π. Διαθήκης, αλλά και οι αλήθειες της ελληνικής αρχαιότητας είναι στενότατα συνδεδεμένες με την αποκαλυπτική παρουσία και επενέργεια του Λόγου. Ενώ όμως στην εποχή της Π. Διαθήκης ο Λόγος ενεργούσε αποκαλυπτικά και άμεσα στους Πατριάρχες και τους Προφήτες ως άσαρκος Λόγος, στην περίοδο της ελληνικής αρχαιότητας ενεργούσε έμμεσα ως σπερματικός λόγος μέσω των διαφόρων φιλοσόφων, ποιητών και συγγραφέων. Γι’ αυτό και όλες οι αλήθειες που διατυπώθηκαν από τους Έλληνες φιλοσόφους, ποιητές και συγγραφείς, επειδή ακριβώς οφείλονται στην επενέργεια του σπερματικού θείου λόγου μπορούν να θεωρηθούν σε τελευταία ανάλυση ως αλήθειες χριστιανικές.

[11] Ιουστίνου, Ἀπολογία Β΄ 13, 1-6, έκδ. Goodspeed. [Κριτική έκδοση]

[12] Βλ. Μάριου Μπέγζου, Διόνυσος και Διονύσιος, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, σειρά: Θρησκειολογία, αρ. 25, Αθήνα 2000, σσ. 115-131, ιδ. σ. 121: ‘’Γενικά γίνεται απολύτως αποδεκτός ο προπαιδευτικός ρόλος της φιλοσοφίας που θεωρείται ως ένα είδος ‘’ευαγγελικής προπαρασκευής’’ συστοιχώντας προς τη θεωρία του ‘’σπερματικού λόγου’’ ή απομακρυνόμενη από αυτήν, για να ακολουθήσει τα ίχνη του βασιλειανού λόγου προς τους νέους, ‘’ὅπως ἄν ἐξ ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων’’, ο οποίος εκλαμβάνεται ως ο ωριμότερος καρπός του πατερικού εκλεκτισμού’’.

[13] Βλ. ενδεικτικά Γ. Φλωρόφσκυ, Πατερικές σπουδές και σύγχρονη θεολογία, μτφρ. Ι. Κουτσουρίδη, Γρηγόριος ο Παλαμάς, 73: τ. 735, 1990, σ. 808. 

[14] Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου, Πρόσωπο, Εὐχαριστία καί Βασιλεία τοῦ Θεοῦ σε ὀρθόδοξη καί οἰκουμενική προοπτική, Σύναξις Εὐχαριστίας πρός τιμήν τοῦ Μητροπολίτη Περγάμου Ἰωάννη Δ. Ζηζιούλα, Εκδοτική Δημητριάδος, Βόλος 2016, σσ. 33-58, ιδ. σσ. 41-42. 

[15] Βλ. σχετικά Ιω. Δ. Ζηζιούλα, Ἀπό τό προσωπείον εἰς τό πρόσωπον.  Ἡ συμβολή της πατερικῆς θεολογίας εἰς τήν ἔννοιαν τοῦ προσῶπου, Χαριστήρια εἰς τήν μνήμη τοῦ Μητροπολίτου Χαλκηδόνος Μελίτωνος, Πατριαρχικόν Ἵδρυμα Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη, 1977.

[16] π. Γεωργίου Μεταλληνού, Χριστιανισμός και ελληνικότητα στη συνάντηση τους, Ελληνορθόδοξη παράδοση, Επιμέλεια εκδόσεως Κωνσταντίνος Ι. Χολέβας, Αθήνα 2003, σ. 63.

[17] Ιω. Δ. Ζηζιούλα, Μαθήματα Χριστιανικής Δογματικής, Μέρος Πρώτο, Πανεπιστημιακές παραδόσεις 1985-1986, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 77.