Ηρακλής Φίλιος: Περί νηστείας: Λόγος «Σκανδαλιστικός»

Είναι αλήθεια, πως όταν κάποιος ακούει τον όρο «νηστεία», αμέσως ο νους του πάει στην αποχή συγκεκριμένων τροφών, όπως τις έχει ορίσει εξάλλου η αγία μας Εκκλησία.

Από admin Δημοσίευση Αυγ 11, 2017 -19:37

Η ίδια όμως πάλι ξεκαθαρίζει τα πράγματα και επισημαίνει κάτι άλλο, πιο ουσιαστικό, θεμελιώδες.

Επί τούτου, χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του δοξαστικού του όρθρου της Δ’ Κυριακής Νηστειών, όπου ο ιερός υμνογράφος σημειώνει: «Δεῦτε ἐργασώμεθα ἐν τῷ μυστικῷ ἀμπελῶνι καρπούς μετανοίας, ἐν τούτῳ ποιούμενοι οὐκ ἐν βρώμασι καί πόμασι κοπιῶντες, ἀλλ’ ἐν προσευχαῖς καί νηστείαις τάς ἀρετάς κατορθοῦντες».

Για να μην σκανδαλιστούν ορισμένοι, οφείλω εξ αρχής να σημειώσω πως αυτό που τονίζεται στην πατερική γραμματεία ως νηστεία, έχει ως επί το πλείστον να κάνει με τη νηστεία της ψυχής από πάθη που τείνουν στη φθορά τους. Θέλω να πω, πως τα πάθη δεν είναι αρνητικά, ούτε αμαρτία. Εξάλλου προς τούτο συνηγορεί και ο Ιωάννης Δαμασκηνός λέγοντας ότι «πάθος ἐστί φυσικόν κίνησις φύσεως παθητική τοῦ πάσχοντος». Και ο Γρηγόριος Νύσσης συμπληρώνει πως τα πάθη μπορούν να γίνουν» «όργανα της κακίας» ή «της αρετής» ανάλογα με τη χρήση της προαίρεσης. Άρα, νηστεύω όχι από τα πάθη μου (τα οποία δεν είναι αμαρτία) αλλά από την κακή χρήση τους, την κίνηση δηλαδή της ψυχής προς την αλλοίωση της φύσεως τους, αφού θεωρούνται ως φυσικές κινήσεις της ψυχής κατά Αριστοτέλη, άρα όχι ως κάτι κακό. Τα πάθη αναπτύσσονται μέσα σε κάποιες συνθήκες, σε συγκεκριμένο χρόνο, έχουν να κάνουν με πρόσωπα, με τις διαθέσεις μας κι επομένως ανάλογα με το πώς αυτά εκδηλώνονται (εξαιτίας της προαίρεσης), αποκτούν το ανάλογο ηθικό βάρος όπως θα σημειώσει ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια.

Ερχόμαστε τώρα στο θέμα της νηστείας. Δυστυχώς όταν ακούμε για νηστεία, τη συσχετίζουμε με την αποχή τροφών που δεν επιτρέπει η εκκλησία να τρώει ο πιστός σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους. Ακούγεται βέβαια, πως νηστεία είναι και η αποχή της ψυχής από συνήθειες και συμπεριφορές που δεν ενσαρκώνουν την αρετή αλλά την κακία και όλα όσα προέρχονται από αυτή. Η νηστεία της ψυχής από τα πάθη που την φθείρουν και δεν την κινούν προς την κοινωνία με τον Θεό, δεν είναι κάτι που συναντάται για πρώτη φορά στη ζωή της εκκλησίας. Η ορθή φιλοσοφία για τον Πλάτωνα, συνδέεται με τη νηστεία από κάθε είδους επιθυμιών του σώματος (Φαίδων).

Οι Πατέρες της εκκλησίας δείχνουν μέσα από τη σοφία τους την ωφέλεια της νηστείας, αλλά περισσότερο εμμένουν στη νηστεία της ψυχής. Και το τονίζουν αυτό στα έργα τους. Μάλιστα, τολμώ να πω, πως με σκληρή γλώσσα μιλούν πολλές φορές, θέλοντας να δείξουν πως το να μην νηστέψει κάποιος από τροφές, είναι το λιγότερο εάν την ίδια στιγμή συμπεριφέρεται με κακότητα στο συνάνθρωπο του.

Στέκομαι στο σημείο αυτό και στους εξαίσιους και ανατρεπτικούς, για τη σύγχρονη καθεστηκυία εκκλησιαστική αντίληψη, λόγους τους. Ο Γρηγόριος ο Παλαμάς «σκανδαλίζει» λέγοντας πως «καλό είναι να φας κρέας και να πιεις κρασί, παρά να φας με τους ψιθύρους τις σάρκες των αδελφών». Με ευκρίνεια τοποθετείται και ο Μ. Βασίλειους στους δύο λόγους του: «Αληθινή νηστεία δεν είναι μόνο η αποχή από ορισμένα φαγητά, αλλά και η αποξένωση από τα πάθη και τις αμαρτίες: Να μην αδικήσεις κανένα. Να συγχωρήσεις τον πλησίον σου για τη λύπη που σου προξένησε, για το κακό που σου έκανε, για τα λεφτά που σου χρωστάει. Διαφορετικά, μολονότι δεν τρως κρέας, τρως τον ίδιο τον αδελφό σου. Μολονότι εγκρατεύεσαι στο κρασί, δεν εγκρατεύεσαι στις κακολογίες.

Μολονότι νηστεύεις ως το βράδυ, ξοδεύεις την ημέρα σου στα δικαστήρια». Και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος θα πει: «Νηστεύεις;

Απόδειξέ το μου διαμέσου των έργων. Αν δεις φτωχό να τον ελεήσεις. Αν δεις εχθρό να συμφιλιωθείς μαζί του».

Κι ο μεγάλος Γρηγόριος Νύσσης, τοποθετείται ξεκάθαρα στο θέμα της νηστείας. Έχοντας σαφώς στο νου του τον λόγο του Αριστοτέλη που κάνει λόγο για «φυσικές κινήσεις της ψυχής» (από τη φιλοσοφική σκέψη του οποίου επηρεάστηκε), θα μιλήσει για στροφή της ψυχής από την αποχή των κακών στον λόγο του «Περί φιλοπτωχίας και ευποιΐας». Στον λόγο αυτό αναφέρεται και στο ζήτημα της νηστείας. Κι εκεί, που περίμενε κάποιος να ωθεί σε νηστεία τροφών, ο πάλιν και πολλάκις ανατρεπτικός του λόγος, μιλάει για τη νηστεία του νου, την αποχή από την κακία και τις αδικίες.

Γράφει λοιπόν, στον λόγο αυτό τα εξής καταπληκτικά: «νηστεύσατε τοίνυν ἀπό κακίας· ἐγκρατεύσασθε ἀπό τῆς τῶν ἀλλοτρίων ἐπιθυμίας· ἀπόσχεσθε κέρδους ἀδίκου· λιμοκτονήσατε τοῦ μαμωνᾶ τήν φιλαργυρίαν· μηδέν ἐπί τῆς οἰκίας ἔστω κειμήλιον ἐκ βίας καί ἁρπαγῆς. τί γάρ ὄφελος, ἂν κρέα μή προσενέγκῃς τῷ στόματι καί δάκνῃς τῇ κακίᾳ τόν ἀδελφόν; ἢ τίς ὄνησις, ἂν τά σά μή φάγῃς καί λάβῃς τά τοῦ πένητος ἀδίκως; τίς δέ αὕτη εὐσέβεια, ἂν ὕδωρ πίνων ῥάψῃς δόλον καί αἵματος διψήσῃς ἐκ πονηρίας;». Ο Νύσσης στη συνέχεια των λόγων του, θέλοντας να καταστήσει σαφές πως η αποχή από τροφές δεν είναι το ζητούμενο, αναφέροντας πως και Ιούδας νήστεψε και ο διάβολος νηστεύει, γράφει: Γι’ αυτό γράφει: «ἐνήστευσε πάντως μετά τῶν ἕνδεκα καί Ἰούδας, ἀλλά τόν φιλάργυρον μη δαμάσας τρόπον οὐδέν εἰς τήν σωτηρίαν ὠφελήθη παρά τῆς ἀσιτίας. καί ὁ διάβολος οὐκ ἐσθίει (πνεῦμα γάρ ἐστιν ἀσώματον), ἀλλά διά κακίαν τοῦ ὕψους ἀπέπεσεν». Αυτό το ξεθώριασμα των ασαφειών, και το εύστοχο των σκέψεων, το βλέπουμε συχνά στο λόγο του Νύσσης. Γι’ αυτό και στο «Περί παρθενίας», όταν αναφέρεται στην παρθενία, τονίζει ότι «προηγεῖσθαι χρή τήν τῆς ψυχῆς ἀπάθειαν τῆς σωματικῆς καθαρότητος». Εν γένει οι Πατέρες δίνουν σημασία στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου που νοσεί. Επουδενί όμως, δεν αμελούν το σώμα, κάτι στο οποίο αρέσκεται η δυτική σκέψη.
Η περίοδος που διανύουμε είναι περίοδος νηστείας.

Ομολογουμένως, εκείνο το οποίο ακούγεται αυτόν τον καιρό, είναι η σημασία που δίνεται στην αποχή από τροφές που δεν ορίζει η Εκκλησία να τρώγονται αυτή την περίοδο. Σαφώς και η αποχή αυτή έχει το δικό της σκοπό, ο οποίος βοηθάει στη μεταμόρφωση των παθών, επουδενί στην καταστροφή και εξαφάνιση τους. Κι αυτό το διαπραγματεύεται ο Ιωάννης της Κλίμακος με πρακτικό και κατανοητό τρόπο στην «Κλίμακα» όταν κάνει λόγο για τη νηστεία στο κεφάλαιο «Περί γαστριμαργίας». Έχω την αίσθηση, η οποία γίνεται ισχυρή μέσα από τα πατερικά κείμενα, πως το να φάει κάποιος κρέας για παράδειγμα, δεν συγκρίνεται με το να αδικεί τον άλλον ή να τον κακολογεί. Εξάλλου ο Χριστός, κι αυτό φαίνεται με τον πλέον ισχυρό τρόπο στο ευαγγέλιο, χτύπησε την υποκρισία.

Η αποχή από τις τροφές αλλά ταυτόχρονα η καταδίκη του άλλου, αποτελεί υποκρισία. Την πιο υποκριτική στάση εντός του εαυτού μου, απέναντι στον άλλον, εν τέλει απέναντι στον Θεό. Από άποψη δε υπαρξιακής τοποθέτησης, στρέφει το σώμα, την ψυχή και τη βούληση μου στην εξαφάνιση της υποψίας όχι απλά του να έχω επίγνωση της υποκρισίας αυτής, αλλά να αρνούμαι με τη στάση μου αυτή τον Θεό. Μία εντελώς εγωκεντρική και αποξενωμένη στάση, έως και ανάγκη για τοποθέτηση και θεώρηση του εαυτού μου εκτός της αγάπης προς τον άλλον και εντός του ναρκισσισμού μου, ο οποίος δεν με κάνει απλά να κατακρίνω τον άλλον, να τον αδικώ, να τον κατηγορώ, αλλά με οδηγεί σε μία ακόμη θεοκτονία.

Μη τρώγοντας και κατακρίνοντας, σκοτώνω τον Θεό. Οδηγούμαι σε μία αθεϊστική περί Θεού αντίληψη, παρά το γεγονός, κι εδώ είναι το τραγικό, ότι απέχω ακόμη και από το λάδι. Θεωρώ πως η νηστεία από τις τροφές με οδηγεί σε κοινωνία με τον Θεό, πως αυτό είναι το ζητούμενο, η αρχή και το τέλος της προσπάθειας μου, και πως αν τα καταφέρω έχω νηστέψει, ότι είμαι ευλαβής και πνευματικός άνθρωπος. Την ίδια όμως στιγμή, κι εδώ συντελείται η θεοκτονία, εμπαίζω τον Θεό καθώς η αγάπη προς τον άλλον περνάει μέσα από τον Θεό και η αγάπη προς τον Θεό περνάει μέσα από τον άλλον.

Αυτό με κάνει να αναλαμβάνω τον εύκολο έως και ανώδυνο δρόμο της αποχής από τις τροφές, η οποία μου δημιουργεί την αίσθηση της αυτοϊκανοποιητικής πληρότητας, της σωματικής αδυναμίας, και της νενομισμένης αντίληψης ότι αρέσω στον Θεό, αγνοώντας προκλητικά τη νηστεία της γλώσσας, της σκέψης κ.ο.κ. Αυτό είναι το εύκολο και η επιτυχία αυτή, της νηστείας από τις τροφές, με κάνει να νιώθω ότι μου χρωστάει κιόλας ο Θεός! Έτσι λοιπόν, το να μην τρώω αρτύσιμα φαγητά, αλλά να κατατρώγω τη σάρκα του άλλου (φράση που χρησιμοποιούν οι Πατέρες), αποτελεί τον απόλυτο εξευτελισμό της προσωπικής μου υπόστασης, η οποία με κάνει όχι απλά να μένω σε αυτό που είμαι, αλλά να γίνομαι το αντίθετο από αυτό για το οποίο πλάστηκα να είμαι, επιμένοντας τοιουτοτρόπως στην κίνηση της ψυχής μου προς τα όρια του εκμηδενισμού ή ακόμη και στον ίδιο τον εκμηδενισμό.

«…Και εσύ ο εγκρατευτής μπορείς να βοηθήσεις ικανοποιητικά με τα παρακάτω. Δείξε συμπάθεια στους αδελφούς σου που δυστυχούν. Ό,τι στέρησες την κοιλιά σου, δώσε το στον πεινασμένο. Ο φόβος του Θεού ας γίνει ο δίκαιος επανορθωτής. Θεράπευσε με φρόνιμη εγκράτεια δύο πάθη αντίθετα μεταξύ τους, το δικό σου κόρο και την πείνα του αδελφού σου. Το ίδιο κάνουν και οι γιατροί, από άλλους αφαιρούν κάτι και σε άλλους συμπληρώνουν, ώστε προσθέτοντας και αφαιρώντας να εξασφαλιστεί η υγεία καθενός. Πεισθείτε από καλή προτροπή και αγαθή προαίρεση. Ας ανοίξει ο λόγος τις πόρτες και τις τσέπες των ευπόρων και η συμβουλή ας οδηγήσει τον φτωχό στο σπίτι εκείνου που έχει. Ας μην πλουτίσεις με τα πολλά σου λόγια τους πονεμένους, ας προσφέρεις σ’ αυτούς και σπίτι και τραπέζι και κρεβάτι». (Γρηγόριος Νύσσης, Περί φιλοπτωχίας και ευποιΐας, 2, 9.97).

Ηρακλής Φίλιος
Βαλκανιολόγος, Θεολόγος