Ηρακλής Φίλιος: Ο Χριστός μεταμορφώθηκε για τον εαυτό του;

Αν ο Χριστός κρατούσε για τον Εαυτό Του αυτό που ο ίδιος είναι, τι νόημα έχει ο άνθρωπος και ολάκερη η κτίση;

Αν ο Χριστός κρατούσε για τον Εαυτό Του αυτό που ο ίδιος είναι, τι νόημα έχει ο άνθρωπος και ολάκερη η κτίση; 

Η Μεταμόρφωση του Χριστού, όπως και η Γέννηση και η Ανάσταση Του, αποτελούν την πλέον ισχυρή κατάφαση του Θεού, ας μου επιτραπεί το «ναι» του Θεού στον άνθρωπο.

Είναι γνωστό πως ο χρόνος στη σκέψη των Πατέρων δεν συσχετίζεται με την κυκλική του πορεία, την οποία μεταξύ άλλων υποστήριξε και ο Ωριγένης. Ο χρόνος στη ζωή της εκκλησίας, εν τέλει ως προϊόν της θεϊκής δημιουργίας, νοηματοδοτεί τον κάθε καιρό του. Έτσι, ο καιρός του χρόνου αποκτά την ταυτότητα του, έχει λόγο να υπάρχει με άλλα λόγια, όχι επειδή αποτελεί απλά ένα σταθμό, μία στιγμή, αλλά επειδή ως καιρός της σύνολης χρονικής κίνησης, μαρτυρεί το πέρασμα του Θεού στην ιστορία, αφού ο Θεός καταφατικά απάντησε στην κτίση, λαμβάνοντας την ανθρώπινη σάρκα χωρίς την αμαρτία.

Ο κάθε χρόνος λοιπόν, στη ζωή της εκκλησίας δεν είναι απλά ένα σημείο, ένας σταθμός, αλλά αποτελεί την παρουσία του Θεού στον άνθρωπο, στην κτίση. Ο Θεός δεν έγινε άνθρωπος για τον Εαυτό Του. Δεν αναστήθηκε για τον Εαυτό Του. Όπως και δεν μεταμορφώθηκε για τον Εαυτό Του. Αντί λοιπόν, να γεννηθεί από την Θεοτόκο, να πάθει, και να σταυρωθεί για τον άνθρωπο, δεν υπήρχε άραγε άλλος τρόπος προκειμένου να τον σώσει από το κράτος του θανάτου και την εξουσία του διαβόλου; Φυσικά και υπήρχαν πολλοί τρόποι. Θεός είναι. Αν ήθελε να σώσει τον άνθρωπο ανώδυνα, θα έμενε στη βεβαιότητα που Του παρείχε η θεότητα Του. Δεν θα χρειαζόταν να κατέβει στη γη, να ραπισθεί, να χτυπηθεί, να ματώσει για τη σωτηρία του ανθρώπου. Κι όμως, επέλεξε την έξοδο από τη βεβαιότητα αυτή, το ξεβόλεμα θα έλεγα από την τριαδική Του παρουσία και έπαθε για τον άνθρωπο.
Όλα αυτά δείχνουν πως το άπειρο και αμέτρητο και ακατανόητο, για τα ανθρώπινα δεδομένα, έλεος Του διαχέεται προς όλους και πάντοτε. Χωρίς προϋποθέσεις και χωρίς κριτήρια. Το ίδιο συνέβη και στη Μεταμόρφωση Του. Έδειξε στον άνθρωπο δύο σημεία. Αφενός μεν ότι δεν είναι απλός άνθρωπος, ένας ιστορικός Ιησούς, αλλά τέλειος Θεός και τέλειος άνθρωπος. Αφετέρου δε, έδειξε και κάτι άλλο, κάτι απρόσμενο. Ταρακούνησε τον άνθρωπο. Του έδωσε τη δυνατότητα να δει πως θα λάμπει στη Βασιλεία του Θεού. Του έδωσε τη δυνατότητα να γίνει Θεός όπως θα πει ο Μ. Αθανάσιος.

Ναι, αυτός ο αμαρτωλός και έσχατος άνθρωπος. Ο τσαλακωμένος και αδιόρθωτος με τη φθαρτή και αμετανόητη φύση και το ειδεχθές του πρόσωπο, που γυρνάει το νου στο σκοτισμό και όχι στο φως. Ναι, αυτόν τον άνθρωπο του δείχνει πως θα λάμψει, βεβαιώνοντας του πως «τότε οἱ δίκαιοι ἐκλάμψουσιν ὡς ὁ ἥλιος ἐν τῇ βασιλείᾳ τοῦ πατρός αὐτῶν» (Ματθ. 13, 43). Βέβαια το να γίνει ο άνθρωπος κατά χάριν θεός, είναι τελείως ξένο άκουσμα για τη σκέψη της αρχαιοελληνικής φιλοσοφίας. Αν άκουγαν κάτι τέτοιο οι νεοπλατωνιστές Πλωτίνος και Πορφύριος θα έμοιαζαν με όσους άκουσαν για ανάσταση, όταν ο Παύλος κήρυξε στον Άρειο Πάγο. Εξάλλου για το πλατωνικό Συμπόσιο «θεός δέ ἀνθρώπῳ οὐ μείγνυται».

Ξένα είναι όλα αυτά και για τον Διαφωτισμό (18ος αι.), τον γνωστό και ως «αιώνα των φώτων», ο οποίος ως φως είδε κάθε επαναστατική πνευματική κίνηση που έφερνε ανατροπές και συγκρούσεις με τα κατεστημένα, εξύψωνε τη λογική, έδινε βάρος στην πρόοδο και αγνοούσε τον Θεό. Στέκομαι για λίγο στην «Εγκυκλοπαίδεια» του Diderot και εστιάζω την προσοχή μου σε μία αναπαράσταση, η οποία μου φέρνει στο νου την εικόνα της Μεταμόρφωσης του Χριστού, επουδενί όμως δεν σχετίζεται μ’ αυτή. Στην αναπαράσταση αυτή, στο κέντρο των σύννεφων στέκει ψηλά η αλήθεια με τη μορφή της γυναίκας και περιβάλλεται από φως. Στα δεξιά της, η φιλοσοφία και η λογική αφαιρούν τα καλύμματα της για να λάμψει η ίδια και να της δοθεί η δόξα που της αξίζει. Η αναπαράσταση θυμίζει την εικόνα της Μεταμόρφωσης, με πολλές όμως διαφορές.

Η δυτική σκέψη θεοποίησε τον ορθολογισμό και εξύψωσε τον άνθρωπο, χωρίς την ανάγκη του Θεού και την παρουσία Του στη ζωή του πρώτου. Στην ορθόδοξη ζωή και πνευματικότητα, ο Θεός είναι Εκείνος που μεταμορφώνει τον άνθρωπο και τον αγιάζει. Και φυσικά διαφέρει το φως του Διαφωτισμού από το άκτιστο φως, το ο οποίο αποτελεί βασική έκφραση στο ησυχαστικό κίνημα όπως αυτό εκφράστηκε από τον Γρηγόριο Παλαμά τον 14ο αιώνα.

Παίρνοντας αφορμή από τον όρο «μεταμόρφωση» έχω ισχυρή την επιθυμία να ξεκαθαρίσω κάτι. Και δεν το ξεκαθαρίζω ο ίδιος, αλλά οι Πατέρες. Είναι αστοχία, ομολογώ μεγίστη που στα όρια του τραγικού καταντά ανοησία, να γίνεται λόγος μέσα στην εκκλησία για ξερίζωμα των παθών και για καταπολέμηση των παθών. Ποιος είπε ότι τα πάθη πρέπει να ξεριζωθούν; Ποιος είπε ότι τα πάθη πρέπει να καταπολεμηθούν και να αφανιστούν; Και ποιος είπε ότι τα πάθη είναι αμαρτία; Βέβαια, αυτό ακούγεται «αιρετικό» αλλά μην τρομάζετε.

Τα πάθη δεν είναι αρνητικά, αλλά φυσικές δυνάμεις της ψυχής κατά Ιωάννη Δαμασκηνό (επηρεασμένος από τον Αριστοτέλη). Ο Δαμασκηνός λοιπόν, γράφοντας «αιρετικά» μας λέει πως «πάθος ἐστί φυσικόν κίνησις φύσεως παθητική τοῦ πάσχοντος». Οι Πατέρες δεν κάνουν λόγο για ξερίζωμα των παθών (όπως μερικοί πνευματικοί που εξορκίζουν με τον τρόπο αυτό το κακό), αλλά για μεταστροφή τους στο αγαθό (σε άλλη περίπτωση θα ακολουθούσαν τον Επίκουρο). Τα πάθη είναι ουδέτερα, είναι κινήσεις της ψυχής (Αριστοτέλης) και η χρήση τους είναι εκείνη που τα καθιστά καλά ή κακά. Απάθεια δεν είναι η νέκρωση του παθητικού μέρους της ψυχής (Πλάτωνας), αλλά η αγαθοποίησή του. Γράφει ο Γρηγόριος ο Παλαμάς: «ἀλλ’ ἡμεῖς οὐ τοῦτον εἶναι ἀπάθειαν ἐδιδάχθημεν, ὦ φιλόσοφε, τήν τοῦ παθητικοῦ νέκρωσιν, ἀλλά τήν ἀπό τῶν χειρόνων ἐπί τά κρείττω μετάθεσιν αὐτοῦ καί τήν ἐπί τά θεῖα καθ’ ἕξιν ἐνέργειαν, ὁλικῶς ἀπεστραμμένου τά πονηρά καί ἐπεστραμμένου πρός τά καλά». Ενώ ο μεγάλος Γρηγόριος Νύσσης στο «Περί ψυχής και αναστάσεως» σημειώνει: «Ταῦτα δέ ἔστιν ὅσα ἐν ἡμῖν γινόμενα πάθη λέγεται, ἃ οὐχί πάντως ἐπί κακῷ τινι τῇ ἀνθρωπίνῃ συνεκληρώθη ζωῇ… ἀλλά τῇ ποιᾷ χρήσει τῆς προαιρέσεως, ἢ ἀρετῆς, ἢ κακίας ὄργανα τά τοιαῦτα τῆς ψυχῆς κινήματα γίνεται. Τι μας λέει ο Νύσσης; Τα πάθη δεν δόθηκαν για κακό στην ανθρώπινη φύση. Η προαίρεση είναι εκείνη που τα κάνει όργανα της κακίας ή της αρετής.

Η μεταμόρφωση του Χριστού ως γεγονός αποτελεί πλήγμα στη δυτική σκέψη. Συντρίβει τη νοησιαρχία του Θωμά Ακινάτη, αποδομεί τον νιτσεϊκό «υπεράνθρωπο», ταράσσει την αποδεικτική του Descartes, αφήνει αψηλάφητο τον εμπειρισμό του Hobbes, φέρνει σε αδιέξοδα την αθεΐα του Dawkins. Ως γεγονός βιωματικό, μέσα από την ασκητική οδό της εμπειρικής ψηλάφησης του Θεού, καταλύει κάθε ανθρώπινη προσπάθεια για εξύψωση του ανθρώπου χωρίς Θεό, μεταμορφώνοντας αγιαστικά τον άνθρωπο. Πρόκειται για μία οντολογικά υπαρξιακή αλλοίωση του ανθρώπινου είναι και αναγωγή του στον «υπεραισθητό κόσμο» κατά Πλωτίνο, ήτοι στη δυνατότητα αγιοπνευματικοποίησης της ανθρώπινης υπόστασης και στροφής του νοός στο φως. Γεννάται όμως ένα ερώτημα: Μπορεί ο άνθρωπος της αποστασίας, της φθοράς και των αστοχιών να γίνει όλα αυτά; Μα ποιος είπε ότι ο Χριστός μεταμορφώθηκε για τον Εαυτό Του;

Ηρακλής Φίλιος
Βαλκανιολόγος, Θεολόγος