Τα πράγματα είναι ξεκάθαρα. Ο Θεός έπλασε ελεύθερο τον άνθρωπο και η ελευθερία του είναι ανέγγιχτη. Ο Ιωάννης Δαμασκηνός θα μας πει πως το κατ’ εικόνα δηλώνει το αυτεξούσιο, δηλαδή δημιουργηθήκαμε κατά την εικόνα του Θεού, ελεύθεροι. Το απαραβίαστο του θελήματος, φάνηκε όταν οι πρωτόπλαστοι πήραν την απόφαση να θέσουν τον εαυτό τους εκτός σχέσης με τον Δημιουργό τους.
Αρχικά, θα χρειαστούμε τον Μάξιμο Ομολογητή. Ο Μάξιμος αναγνωρίζει δύο θελήματα στον άνθρωπο. Το φυσικό και το γνωμικό. Λέει, πως το φυσικό θέλημα στον άνθρωπο, είναι μία επιθυμία βαθειά άγνωστη, που ζητά και επιθυμεί για κάποιο λόγο, ορέγεται τη θλιβερότητα της ύπαρξης του. Το γνωμικό θέλημα προκύπτει από την κατεύθυνση του φυσικού θελήματος. Θέλω να ενεργήσω, για παράδειγμα, για το κοινό καλό ή εις βάρος των υπολοίπων; Αναλόγως, λοιπόν, δημιουργείται και το γνωμικό θέλημα. Αναλόγως, συμβαίνει και με τα πάθη. Ο Μάξιμος Ομολογητής, ο Γρηγόριος Παλαμάς, ο Γρηγόριος Νύσσης, δεν θα πουν πως τα πάθη πρέπει να εξαφανιστούν και πως είναι στη φύση τους αρνητικά, «ἀλλά τῇ ποιᾷ χρήσει τῆς προαιρέσεως, ἢ ἀρετῆς, ἢ κακίας ὄργανα τά τοιαῦτα τῆς ψυχῆς κινήματα γίνεται», καταπώς σημειώνει ο Νύσσης.
Ο π. Νικόλαος Λουδοβίκος, που είναι ειδικός στον Μάξιμο Ομολογητή, για το θέμα, σημειώνει πως το φυσικό θέλημα του ανθρώπου δεν καταργείται και πως το γνωμικό του θέλημα, συνδέεται με την ανθρώπινη προαίρεση και μπορεί, όταν συνδέεται με την φιλαυτία, να οδηγήσει στην αμαρτία. Ο πνευματικός, διαδραματίζει άκρως σημαντικό ρόλο στο σημείο αυτό. Όχι, ο πνευματικός που πασχίζει να ξεριζώσει το φυσικό θέλημα του ανθρώπου με το πρόσχημα της υπακοής, αλλά ο πνευματικός που σέβεται απολύτως το φυσικό θέλημα και παιδαγωγεί το γνωμικό θέλημα. Κατά αντίστοιχο τρόπο ενεργούν ορισμένοι πνευματικοί και με το θέμα των παθών. Κάνοντας λόγο γι’ αυτό το φοβερό «ξερίζωμα των παθών» είναι σαν να θέλουν να αφαιρέσουν την ύπαρξη από τον άνθρωπο, δηλαδή ο άνθρωπος να πάψει να υπάρχει. Κι αυτό, διότι, τα πάθη για τον Αριστοτέλη (και για τους Πατέρες μετέπειτα), αποτελούν φυσικές κινήσεις της ψυχής. Ε, λοιπόν, το θέμα είναι προς τα πού θα πάει αυτή η κίνηση; Στο αγαθό ή στο κακό; Έτσι, συμβαίνει και με το θέλημα.
Το γνωμικό θέλημα παιδαγωγείται. Ο όρος παιδαγωγία είναι, ομολογουμένως, ένας όμορφος όρος, που σχετίζεται με μία χαριτωμένη εργασία, η οποία εμπεριέχει τα στοιχεία της αγάπης και της διάκρισης. Με αγάπη και με διάκριση, όχι μόνο με αγάπη αλλά πάντοτε και με διάκριση. Ο πνευματικός, όταν αναλαμβάνει έναν άνθρωπο, αναλαμβάνει έναν ιερό ρόλο. Στέκεται ενώπιον του Θεού αλλά και του ανθρωπίνου προσώπου, το οποίο καλείται να οδηγήσει στον Θεό. Με αγάπη, με διάκριση, με σεβασμό. Δεν έχει δικαίωμα να καταργήσει το φυσικό θέλημα του ανθρώπου. Το θέλημα είναι ιερό στοιχείο της ύπαρξης του ανθρώπου. Αποτελεί βασικό κορμό για να υπάρξει ο άνθρωπος. Αλλιώς δεν είναι άνθρωπος. Αξιοπρόσεκτο, είναι και το γεγονός ότι το θέλημα εντοπίζεται ως βασική λειτουργία στην άσκηση αυτοσυνειδησίας, η οποία εξαρτάται, μάλλον ο τρόπος που ασκείται η ίδια, από το προς το που θα πάω ο ίδιος το γνωμικό μου θέλημα.
Κατόπιν, όλων αυτών, τίθεται ένα βασικό και καταλυτικό ερώτημα για την πορεία των πραγμάτων. Υπάρχει ελευθερία στην εκκλησία; Αν δεν υπάρχει, τότε γιατί αυτό συμβαίνει; Δεν θα πρέπει να υπάρχει ελευθερία, όταν αυτή ανταποκρίνεται στις βαθύτατες υπαρξιακές ανάγκες και μεταφυσικές προοπτικές του ανθρώπου;
Η αλήθεια είναι ότι στην εκκλησία, άλλοτε υπάρχει ελευθερία και άλλοτε δεν υπάρχει. Κι ας μην φοβούμαστε, επιτέλους, να ομολογήσουμε αυτό που δεν ομολογείται εξαιτίας του φόβου. Δεν πρέπει να υπάρχει ανελεύθερος άνθρωπος, ανελεύθερος πιστός, ανελεύθερος κληρικός. Ο Επίσκοπος, ο κληρικός, ο κάθε προϊστάμενος δεν έχει κανένα δικαίωμα να παραβιάσει την ανθρώπινη ελευθερία του άλλου, να μην τη σεβαστεί, να την καταργήσει, να την τρομοκρατήσει, να την εξαφανίσει, χάρις της υπακοής.
Ποιος είπε ότι χάνεται το φυσικό θέλημα του ανθρώπου; Ποιος είπε ότι πρέπει να καταπατηθεί το φυσικό θέλημα του ανθρώπου, μία βασική οντολογική λειτουργία του ανθρωπίνου προσώπου; Αν καταπατηθεί, δεν υπάρχει άνθρωπος. Ο Γρηγόριος Νύσσης είναι ξεκάθαρος, λέγοντας πως αν χαθεί η ελευθερία του ανθρώπου, τότε ο άνθρωπος δεν είναι εικόνα Θεού. Στην εκκλησία δεν πρέπει να υφίσταται τρομοκρατία και καταδυνάστευση του θελήματος. Κανείς δεν έχει το δικαίωμα να εξουσιάζει το φυσικό θέλημα του άλλου, τη στιγμή που πρώτος ο Θεός το σέβεται και δεν το παραβιάζει ποτέ. Η ελευθερία, ως συστατικό συγκρότησης της υπαρξιακής αυτοτέλειας, δοσμένης με ανεμπόδιστο τρόπο από τον Τριαδικό Θεό, δείχνει πως υπάρχει άνθρωπος, δείχνει πως υπάρχει βούληση.
Κάθε εξουσιαστική τάση και στάση, εντός των τειχών της εκκλησίας, για αυτονόμηση του θελήματος από το ανθρώπινο «είναι», αποτελεί ρήξη στη σχέση με τον Ίδιο τον Θεό, που έπλασε ελεύθερο τον άνθρωπο.
Δυστυχώς, ακούμε συχνά, και ορισμένους πνευματικούς να ζητούν από τους ανθρώπους να κόψουν το θέλημα τους. Λέει, ο π. Νικόλαος Λουδοβίκος: «Έρχεται εδώ αυτό που κυρίως λέτε πολλές φορές, έχουμε πολλούς μοναχούς εδώ, αυτό που ονομάζουμε ‘’υπακοή’’, και το οποίο είναι κάτι πάρα πολύ μεγάλο. Βέβαια δεν το καταλαβαίνουμε σωστά. Λέμε ότι η υπακοή είναι κόψιμο του θελήματος.
Εάν κόψω το θέλημα δεν υπάρχω πια. Δεν είναι κόψιμο του θελήματος η υπακοή… Λέμε σε ένα παιδί: Εσύ πρέπει να γίνεις μοναχός. Λέμε σε ένα άλλο: εσύ πρέπει να παντρευτείς, να πάρεις αυτήν. Βαριά πράγματα, χτυπάμε το φυσικό θέλημα και στην περίπτωση αυτή δεν μπορεί να εκδηλωθεί ελεύθερα αυτό το οποίο ο άνθρωπος επιθυμεί για την πληρότητά του, ό,τι και να είναι».
Για τη θεολογία της ορθόδοξης Ανατολής, την ορθόδοξη ζωή και πνευματικότητα, δεν υφίσταται κατάργηση, εξουδετέρωση του φυσικού θελήματος του ανθρώπου.
Ακόμη κι όταν γίνεται λόγος για κόψιμο του θελήματος, χάριν της υπακοής. Αυτό δεν είναι υπακοή. Αυτό είναι τρομοκρατία. Είναι εκφοβισμός. Είναι η πιο στυγνή μου θέληση να υπάρξω σε σένα, αφαιρώντας σου τη δυνατότητα να υπάρχεις μέσα από την ελευθερία σου. Στην εκκλησία ο κάθε ένας είναι ελεύθερος. Κανένας δεν καταδυναστεύει τον άλλον, κανένας δεν κυριαρχεί στον άλλον. Όταν υπάρχει αγάπη, σεβασμός, διάκριση, υπάρχει και ελευθερία. Κι αυτό είναι πνευματικό κεκτημένο που κανείς δεν έχει το ελάχιστο δικαίωμα να αμφισβητήσει.
Ηρακλής Αθ. Φίλιος
Βαλκανιολόγος, Θεολόγος