Βασίλης Παππάς – Οι Φυσικές Επιστήμες και τα προεπαναστατικά περιοδικά – Η περίπτωση του περιοδικού «Ερμής ο Λόγιος»

Οι Φυσικές Επιστήμες και τα προεπαναστατικά περιοδικά – Η περίπτωση του περιοδικού «Ερμής ο Λόγιος»

Οι Φυσικές Επιστήμες και τα προεπαναστατικά περιοδικά – Η περίπτωση του περιοδικού «Ερμής ο Λόγιος.

Ένα από τα στοιχεία που συνέβαλαν στη διαμόρφωση της πνευματικής αφύπνισης των υπόδουλων Ελλήνων την προεπαναστατική περίοδο και ειδικότερα την περίοδο 1770 – 1821 αποτελούν οι εκδόσεις εφημερίδων και περιοδικών.

Η κύρια περιοδική έκδοση του Ελληνικού Διαφωτισμού είναι το περιοδικό «Ερμής ο Λόγιος» ο οποίος τυπώνεται από τον ΄Ανθιμο Γαζή στη Βιέννη, 1811 -1821. Στις σελίδες του αποτυπώνονται οι προβληματισμοί και τα νέα ρεύματα τα οποία έχοντας ως αφετηρία των Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και ιδιαίτερα το πνεύμα της Γαλλικής Επανάστασης, φθάνουν, αν και όψιμα στον ευρύτερο Ελλαδικό χώρο, θέτοντας τις βάσεις της πνευματικής αναγέννησης και αφύπνισης των υπόδουλων Ελλήνων.

Μεταξύ των άλλων στην προκήρυξη έκδοσής του αναφέρει:
«…Σκοπός της παρούσης φιλολογικής εφημερίδος είναι να δίδη ειδήσεις φιλολογικάς, αναφερομένας κυρίως εις τάς γνώσεις των επιστημών και μαθήσεων.. εις τας νέας εφευρέσεις των τεχνών και επιστημών… Παρακαλούνται λοιπόν όλοι οι Ελλόγιμοι του γένους όσοι κατά την Ελλάδα διατρίβουσιν, εις το να ειδοποιώσι αμέσως εις εμέ τας παρατηρήσεις των, τας ανηκούσας δηλαδή εις την Γεωγραφίαν, εις την Αστρονομίαν εις την Φυσικήν Ιστορίαν… εις παν άλλο τι τοιούτον προς τας μαθήσεις αναφερόμενον».

Ο Κοραής, ο Κούμας, ο Βάμβας, ο Ν. Δούκας, ο Κανέλλος, ο Δάρβαρις, ο Βαρδαλάχος, ο Μοισιόδακας, ο Βενιαμίν Λέσβιος,ο Δανιήλ Φιλιππίδης κ.ά γράφουν στο περιοδικό. Οι διάφορες εστίες της πνευματικής κίνησης του γένους (Σμύρνη, Χίος, Κων/πόλη, Βουκουρέστι, Γιάννενα, Μηλιές, Ιάσιο, Κυδωνιές, Αμπελάκια) συγκλίνουν στη Βιέννη. Γίνονται ο δίαυλος μετακένωσης του ευρωπαϊκού διαφωτισμού τον οποίο οι εγκυκλοπαιδιστές μεταλαμπαδεύουν, στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο.

«…΄Ολοι κοινώς εξεύρουσιν οι πεπαιδευμένοι το σκότος εκείνο το βαθύ, το οποίον εσκέπαζεν παν είδος παιδείας εις τους παρελθόντας αιώνας… αλλά αφ’ ου οι Βάκωνες, οι Λόκκιοι, οι Κονδιλλιάκ, οι Κάντε δίδαξαν τον τρόπον του φιλοσοφείν, οι πεπαιδευμένοι έκτοτε συλογίζονται λογικώς και δεν παραλογίζονται διαλεκτικώς. Αφ’ ου οι Καρτέσιοι, οι Νεύτωνες, οι Λεϊβνίτιοι , οι Εϋλέριοι, οι Βόλτα, άλλοι μεν εφήρμοσαν την μαθηματικήν εις τας σπουδάς των, άλλοι δε εσπούδασαν την φύσιν, ερωτώντες αυτήν δια της πείρας και παρατηρήσεως. Αφ’ ου οι Λαβουαζιέρ, οι Φουρκροά, οι Δελαπλάς ήνωσαν την Χημείαν με την Φυσικήν, η Φιλοσοφία δεν έχει πλέον απόρρητα μυστήρια δεν είναι πλέον ο μαντικός του Απόλλωνος Τρίπους», (Από τον εναρκτήριο λόγο του Κ. Βαρδαλάχου στο Λύκειο Βουκουρεστίου, Λ.Ε. 1811, σ. 8).

Σε αυτό το πλαίσιο ανάπτυξης της επιστημονικής σκέψης, η αναφορά στις φυσικές επιστήμες είναι συνεχής. Στόχος η ερμηνεία των φυσικών φαινομένων, αλλά και η καλλιέργεια της παιδείας των υποδούλων Ελλήνων, η ανάπτυξη κριτικής σκέψης, η καταπολέμηση των προλήψεων και της δεισιδαιμονίας:

«…αύτη (η φυσική) μας ελευθερώνει και από της επιβλαβούς και θλιβεράς δεισιδαιμονίας, υπό της οποίας τον ζυγόν τόσοι άνθρωποι, άπειροι και ανείδεοι της φυσικής συνεχώς ταράττονται και δεινώς βασανίζονται, διότι εκλείπουσι και παντελώς χάνονται τα φαντάσματα και τα μορμολύκεια, όπου οι φωτειναί της φυσικής λαμπάδες διασκορπίζουσι τας ακτίνας των. Ούτε θέλει θεωρήσει αυτόν τον κόκκινον ουρανόν και τους κομήτας προμηνυτήν των συμφορών, όταν διδαχθή από την φυσικήν ακριβέστερον περί αυτών», γράφει ο Δ. Δάρβαρις στον πρόλογο της φυσικής του Λ.Ε. (1813, σ. 78).

Αυτό το σκοπό εξυπηρετεί και η παρουσίαση και κριτική βιβλίων φυσικής και χημείας, με προτροπές για την αγορά τους από τους φιλομαθείς ΄Ελληνες:

«… πλουτίζεται, συν θεώ, το Ελληνικόν γένος με διάφορα βιβλία παντός είδους μαθήσεως» και «Ιδού κατά το ενεστός τρείς φυσικαί πραγματείαι, πρώτη η του κυρίου Κούμα Σύνοψις Φυσικής, δευτέρα η παρουσία του κυρίου Βαρδαλάχου και τρίτη η υπό των τυπογραφικών πιεστηρίων ήδη ευρισκομένη του κυρίου Δαρβάρεως», (Λ.Ε. 1812, σ. 342).
Οι προτρεπτικοί λόγοι για τη μελέτη της φυσικής δεν απευθύνονται μόνον στους λαϊκούς κύκλους, αλλά και στους εκκλησιαστικούς:

«… Είπα ότι ο Ιεροκήρυξ πρέπει να έχει και γνώσεις φυσικών επιστημών… Υποθέσατε, ότι ακολουθούν αλλεπάλληλοι σεισμοί. Κτίρια κρημνίζονται, κτήνη και άνθρωποι αφανίζονται, όλοι απελπισμένοι τρέχουν εις τον σοφόν Ιεροδιδάσκαλον, τον ερωτούν τι να κάμουν, κι’ εκείνος όστις ποτέ δεν τους εξήγησε πως γίνεται ο σεισμός, διότι μήτε ο ίδιος το έμαθεν, αντί να τους εμπνεύσει θάρρος να διαφυλαχθούν και να σωθούν τους ίσως πούποτε πλακωθέντας τους ταλανίζει και τους λέγει: Το τέλος του κόσμου εγγύς, αγαπητά μου τέκνα! Ο θεός ωργίσθη καθ’ ημών δια τας πολλάς μας αμαρτίας και θέλει να μας εξαλείψει από το πρόσωπον της γης, μετανοήσατε λοιπόν…». Από τον λόγο του Π. Ηπήτη στο πανεπιστήμιο της Βιέννης, με θέμα: «Οι ιεροκήρυκες πρέπει να ώσι προικισμένοι και με νομικάς και φυσικάς γνώσεις», (Λ.Ε. 1816, σ. 407).

Σε σύνολο 5100 σελίδων, οι 500 περίπου αναφέρονται αποκλειστικά στις Φυσικές Επιστήμες. Στο περιοδικό καταχωρούνται ανταποκρίσεις από πόλεις της Ευρώπης που λειτουργούν Ακαδημίες. Δημοσιοποιούνται αναλυτικά προγράμματα και μέθοδοι διδασκαλίας, θέτονται οι βάσεις και τα οράματα, μετά την Ανεξαρτησία, για μια ουμανιστική παιδεία:

«… μετά την αρετήν κανέν πράγμα δεν δύναται να μας οδηγήση ασφαλεστέρως εις την ευδαιμονίαν, ειμή ο έρως των φυσικών επιστημών», (Ι. Δούκας – προτροπή εις την σπουδήν των φυσικών επιστημών – Λ.Ε. 1817, σ. 145). Και αυτό γιατί οι φυσικές επιστήμες είναι εκείνες οι οποίες «… και πολλαπλασιάζοντες τα γένη και είδη, δίδοντες εις την Γεωργικήν ισχυροτέρας βοηθείας, αυξάνοντες και καλλιεργούντες τα προϊόντα του εμπορίου, δεν θέλετε τύχειν την δόξαν και την τιμήν των ομοίων σας», (Λ.Ε. 1817, σ.144).

Η μικρή αναφορά στα θέματα και άρθρα του περιοδικού στην εντεκάχρονη εκδοτική του πορεία μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο Λόγιος Ερμής ήταν «…όλη η πνευματική Ελλάς με τα προβλήματά της, με την Ακαδημία των Επιστημών, το Λογοτεχνικόν επιμελητήριόν της, το Βιβλιογραφικό δελτίον», (Π.Ε. Ενεπεκίδης), όπου η επιστημονική σκέψη και ειδικότερα η φυσική επιστήμη έχει περίοπτη θέση στις σελίδες του. Είναι ο καθρέφτης της εποχής και δείχνει τον τρόπο άρθρωσης, τη λειτουργικότητα και την διάδοση των νέων ρευμάτων, τη σύγκρουση του παλιού με το ελπιδοφόρο νέο.

Βασίλης Παππάς – φυσικός
ΕΚΦΕ Τρικάλων