Η σημερινή μας δημοσίευση* είχε δύο αφορμές.
Η πρώτη ήταν ποικίλα πρόσφατα δημοσιεύματα που ανέφεραν πως «βούλιαξαν τα Μετέωρα από επισκέπτες» και συμπλήρωναν: «Η Καλαμπάκα όμως; (…) Η πόλη της Καλαμπάκας αδυνατεί να αξιοποιήσει το μεγάλο τουριστικό ρεύμα που καταφθάνει στη περιοχή. Το στοίχημα που καλείται να κερδίσει η δημοτική αρχή του Δήμου Μετεώρων είναι η παραμονή των τουριστών όσο γίνεται μεγαλύτερο χρονικό διάστημα στην πόλη της Καλαμπάκας, αξιοποιώντας και άλλους προορισμούς ή αξιοθέατα, με προφανή τα οφέλη για τη τοπική οικονομία.»
Η δεύτερη αφορμή ήταν η δράση που διοργάνωσε ο Δήμος Μετεώρων με τίτλο «γνωρίζω τα αξιοθέατα της πόλης μου», στο πλαίσιο της Παγκόσμιας Ημέρας Τουρισμού, κατά την οποία καλούνταν μαθητές και καθηγητές των σχολείων του δήμου να «γίνουν τουρίστες στην πόλη μας. Στόχος της δράσης οι μαθητές να αγαπήσουν την πόλη μας και παράλληλα να καταστούν “πρεσβευτές” της, για την περαιτέρω προώθηση του τουριστικού προϊόντος της περιοχής μας.» Μόνο που, αντί να περιηγηθούν στην πόλη τους, οι μαθητές μετείχαν —με την εξαίρεση ενός μνημείου— σε περιήγηση εκτός πόλεως.
Στο κείμενο που ακολουθεί θα προτείνουμε περιηγητικές διαδρομές (τις οποίες έχουμε περπατήσει σε εκπαιδευτικές εξορμήσεις με μαθητές μας) μέσα στην πόλη της Καλαμπάκας και θα σταθούμε σε σημεία μεγάλου ή μικρότερου ενδιαφέροντος για τον περιηγητή που επισκέπτεται την πόλη μας. Η πλήρης περιήγηση σε όλα τα σημεία πολιτισμικού, ιστορικού, φυσιολατρικού και άλλου ενδιαφέροντος μέσα στην πόλη της Καλαμπάκας θα χρειαστεί πολλές ώρες, πρακτικά ημέρες, προκειμένου να ολοκληρωθεί, και η οργάνωσή της εξαρτάται από το μέσο μετακίνησης (πόδια, αυτοκίνητο, μηχανάκι, ποδήλατο), τον τόπο διαμονής ή έναρξης της περιήγησης, τα ενδιαφέροντα του περιηγητή (θρησκευτικά μνημεία, αρχαία, μεσαιωνική ή νεότερη περίοδος) κ.λπ.
Να αναφέρουμε εδώ πως συχνά έχουμε βρεθεί σε περιηγήσεις / ξεναγήσεις είτε επαγγελματιών είτε άλλων και οι εμπειρίες μας ήταν οι χείριστες. Ενώ οι περιηγήσεις γίνονται με επιμέλεια, ζήλο και αγάπη για το αντικείμενο καθώς και σεβασμό για τον επισκέπτη, όσα λέγονται σπάνια ανταποκρίνονται στην ιστορική αλήθεια· συχνά μεταφέρονται άκριτα ανυπόστατες ιστορικές αφηγήσεις που βρίσκονται στο διαδίκτυο, ενώ η σοβαρή έρευνα πάμπολλων ιστορικών που ασχολούνται με την ιστορία της περιοχής παραμένει καλά κρυμμένη σε δυσπρόσιτες για το ευρύ κοινό δημοσιεύσεις.
Τεφροδόχος κάλπη ελληνιστικής εποχής
Θα ξεκινήσουμε την περιήγησή μας από το κέντρο της πόλης, όπου «κατὰ ἐκσκαφὴν θεμελίων τοῦ οἰκοπέδου Ἀποστόλου Βλιώρα εἰς τὴν ὁδὸν Γεωργίου Κονδύλη 49, παρὰ τὴν πλατείαν Ῥήγα Φεραίου, ἦλθον εἰς φῶς τρεῖς κιβωτιόσχημοι τάφοι, εἰς ἕναν ἐκ τῶν ὁποίων εὑρέθησαν ἓξ ἀτρακτοειδῆ ληκύθια καὶ τεφροδόχος κάλπη, περιέχουσα τὰ κεκαυμένα ὑπολείμματα τοῦ νεκροῦ.»1 Κάτι που μας φέρνει σε επαφή με το ελληνιστικό παρελθόν της πόλης και μας αναγκάζει να σκεφτούμε πού βρισκόταν η τειχισμένη αρχαία πόλη Αἰγίνιον και πού το νεκροταφείο της εκτός των τειχών.
Ανηφορίζοντας διερχόμαστε από το πέτρινο σπίτι που κατά τη διάρκεια της Κατοχής είχε επιταχθεί και στέγαζε την ιταλική καραμπιναρία, ενώ λίγο πιο πάνω βρίσκεται μέχρι σήμερα θαμμένο κάτω από τον δρόμο τεράστιο αρχαίο αποθηκευτικό πιθάρι, κι αυτό από ελληνιστικά αγροτόσπιτα εκτός των τειχών.
Περπατώντας λίγο ακόμη, μεταβαίνουμε εντός των αρχαίων τειχών και μάλιστα στο κέντρο, στην αγορά του ελληνιστικού Αιγινίου, στο forum του ρωμαϊκού Æginium. Εκεί είχαν αφιερώσει οι Αιγινιείς, στα 212 μ.Χ., μία επιγραφή2 σε δύο Ρωμαίους αυτοκράτορες (η οποία διασώζεται ως τις μέρες μας), για να πανηγυρίσουν την απόκτηση του δικαιώματος του Ρωμαίου πολίτη που έλαβαν. Τριγύρω υπήρχαν πολλά δημόσια κτήρια της εποχής (ένα απ’ αυτά εξελίχθηκε στην Κωνσταντίειο Σχολή στα νεότερα χρόνια), βαλανείο / λουτρό, πολλά αγάλματα (από κάποια σώζεται μέχρι σήμερα η βάση τους) καθώς και πολλές επιγραφές απελεύθερων από τη ρωμαϊκή περίοδο (ορισμένες βρίσκονται παρατημένες και εξίτηλες πλέον τριγύρω, αφημένες στη μοίρα τους, εξαιτίας της αδιαφορίας των «υπευθύνων»).
Από μελέτες και από την εμπειρία μας γνωρίζουμε ότι οι ξένοι τουρίστες και περιηγητές ενδιαφέρονται περισσότερο για τις ελληνικές και ρωμαϊκές αρχαιότητες και λιγότερο γι’ αυτές της υστεροβυζαντινής περιόδου. Κι όμως εμείς δεν φροντίζουμε καθόλου ν’ αναδείξουμε αυτή την πλευρά της πόλης μας…
Στη θέση αυτή ο περιηγητής μπορεί να δει επίσης τους ναΐσκους τού Προδρόμου και της αγίας Βαρβάρας, με οικοδομικές φάσεις στην υστεροβυζαντινή εποχή και την τουρκοκρατία καθώς και πολλά εντοιχισμένα σπόλια.
Βορειότερα, το κτήριο της Κωνταντίειου Σχολής προσφέρεται για αναφορά στα εκπαιδευτικά δρώμενα της Καλαμπάκας επί τουρκοκρατίας και απελευθέρωσης, ενώ η οπτική επαφή του με τη μονή αγίου Στεφάνου επιβάλλει την παροχή σχετικών πληροφοριών για την ιστορία της μονής και την πνευματική και υλική σχέση της με την Καλαμπάκα.3
Προπολεμική φωτογραφία με το επισκοπείο και την Κωνσταντίειο Σχολή
Ανηφορίζοντας περαιτέρω βρισκόμαστε στο πλάτωμα επί του οποίου μέχρι τις 18 Οκτωβρίου 1943, που πυρπολήθηκε από τα γερμανικά στρατεύματα Κατοχής η Καλαμπάκα4 (κι εδώ παρουσιάζεται μια ευκαιρία να γνωρίσει ο περιηγητής τα καθέκαστα) δέσποζε το επισκοπείο, κτήριο που υπήρχε στο σημείο αυτό τουλάχιστον από τα μέσα τού 14ου αιώνα, σύμφωνα με άγνωστα στοιχεία που προσεχώς θα δημοσιεύσουμε και μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους στέγαζε διάφορα καλαμπακιώτικα σχολεία.
Βόρειά του ο ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου Καλαμπάκας, για τον οποίο πάμπολλες ανακρίβειες ακούγονται στις περιηγήσεις (όπως π.χ. η αναφορά στον ανύπαρκτο αγιογράφο Καλονίτη, που υπάρχει μέχρι και σε πρόσφατο, αξιόλογο κατά τα άλλα βιβλίο για τον ναό!). Απ’ ό,τι φαίνεται επίσης ελάχιστοι έχουν διαβάσει την αξιόλογη μελέτη Redating the Basilica of Dormition,5 που αναφέρει ότι δεν υπήρξε παλαιοχριστιανική φάση τού μνημείου και παραθέτει τις σωστές χρονολογήσεις για όλες τις φάσεις του, από τον 9ο–10ο ως και τον 20ό αιώνα. Σπάνια επίσης βλέπουμε να αναφέρονται οι ξεναγοί στα σημαντικότατα σπόλια του νότιου τοίχου του ναού, με τις επιγραφές, τα ειδώλια, τις αγιογραφίες κ.λπ. της ελληνιστικής, ρωμαϊκής και νεότερης περιόδου.
Αφού ο περιηγητής στη συνέχεια ακούσει η διαβάσει κάποια στοιχεία για την ιστορία του παρακείμενου ναϋδρίου των αγίων Πάντων, μπορεί να ενημερωθεί για την ονομασία των υπερκείμενων βράχων (και την ετυμολογία των βραχωνυμίων), καθώς και για την ιστορία των μονών αγίας Τριάδας, Καλλιστράτου, Ταξιαρχών, Αλύσεως του Αποστόλου Πέτρου και Αγίων Αποστόλων επί των βράχων των ορατών από την Καλαμπάκα.6
Συνεχίζοντας την πορεία του ο περιηγητής θα σταθεί στο δισυπόστατο εκκλησάκι των αγίων Νικολάου και Αντωνίου και στην ενδιαφέρουσα ιστορία του τουλάχιστον από τις αρχές τού 16ου αιώνα, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη.7
Δυτικά του τα ερείπια του αρχοντικού του κοτζάμπαση Σταγών Γιαννάκη Καλαμπάκα, του οποίου η ιστορία —και αισθανόμαστε υπερήφανοι γι’ αυτό!— πρόσφατα αναδείχθηκε με δικές μας μελέτες8 (οι τελευταίες στους τόμους 84 & 85 του περιοδικού Θεσσαλικό Ημερολόγιο τού έτους 2024). Παραπλεύρως το ιδιόκτητο της οικογένειας Καλαμπάκα παρεκκλήσιο των αγίων Βασιλείου και Κωνσταντίνου & Ελένης καθώς και διάφορα οχυρωματικά έργα ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου, που φθάνουν μέχρι την περιοχή της Αγλίστρας,9 όπου κατέληγε η βορειοδυτική άκρη του τείχους του Αιγινίου και των Σταγών και άλλες κατασκευές, όπως η άγνωστη τοῖς πᾶσι γαλεάγρα!
Ογκόλιθος του τείχους των Σταγών στην περιοχή της Αγλίστρας
Οπωσδήποτε στο σημείο αυτό αλλά και στα παρακείμενα, όπου και οι βράχοι του Κλεφτογιώργη (με την ομώνυμη χαράδρα στα νότια), προσφέρονται για εξιστόρηση των ιστορικών γεγονότων της σπουδαίας μάχης τού 185410 στην Καλαμπάκα αλλά και της επανάστασης του παπα–Θύμιου Βλαχάβα,11 καθώς μερικές από τις μάχες έγιναν στα μέρη αυτά.
Ενώ ο διπλανός βράχος τού Αρφαντογιάννη μάς γυρίζει πίσω στον 14ο αιώνα και στον επικεφαλής τότε των Σταγών Θεόδωρο Ορφανοϊωάννη (γεγονότα και πρόσωπα που χαιρόμαστε υπερβολικά που συμβάλλαμε στην ανακάλυψη και ανάδειξή τους με τις μελέτες και εργασίες μας!).12
Εννοείται πως στο μουσείο ψηφιακής απεικόνισης οι επισκέπτες μπορούν να βλέπουν σχετικά ντοκιμαντέρ για όλα τα σημεία ενδιαφέροντος εντός και εκτός της πόλης της Καλαμπάκας αλλά και σε ειδικά υπολογιστικά σταντ που θα βρίσκονται στο μουσείο να διαβάζουν ή να βλέπουν μόνοι τους ό,τι τούς ενδιαφέρει από την ιστορία ή τα μνημεία της περιοχής.
Η περιήγηση μπορεί να συνεχιστεί προς τα Νιχώρια και τον λόφο Δάφνη (όπου είχαν στρατοπεδεύσει οι τουρκικές δυνάμεις στα 1854) ή προς τον λόφο του προφητη–Ηλία, απ’ όπου μπορούμε να παρατηρήσουμε τη γύρω περιοχή και να δούμε διάφορα σημεία ενδιαφέροντος.13
Στις υπώρειες του λόφου Δάφνη μπορεί κάποιος να θαυμάσει «το Ξενία14 Καλαμπάκας, που έχει χαρακτηριστεί ως ένα από τα σημαντικότερα έργα του Άρη Κωνσταντινίδη και ίσως το σημαντικότερο της ελληνικής αρχιτεκτονικής τού 20ού αιώνα. Αποτελεί ένα ισχυρό τοπόσημο της Καλαμπάκας», το οποίο έχει αφεθεί δυστυχώς στη μοίρα του και καταρρέει, αν και πρόσφατα αναδείχθηκε ο γύρω απ’ αυτό χώρος.
(Η εσκεμμένη συχνή επανάληψη του επιρρήματος δυστυχώς σχετίζεται με την απογοήτευσή μας από την εγκατάλειψη των μνημείων και την αδιαφορία για την ανάδειξή τους…)
Πιο πέρα και δυστυχώς κάτω πλέον από τον αυτοκινητόδρομο Ε65 που τώρα κατασκευάζεται βρίσκεται το μεσαιωνικό πλινθοκεραμείο15 τού 11ου–12ου αιώνα, που σε εργασία μας ταυτίσαμε με τα μυλοστάσια και τα παρακείμενα μυλοτόπια τού 1163,16 ενώ από εκεί περνούσε και μία από τις μεγαλύτερες μυλαύλακες της Ελλάδος, που έδινε κίνηση σε δεκάδες νερόμυλους17 μέχρι τα Τρίκαλα.
Πιο δω και δίπλα στον παλαιό νερόμυλο, το μνημείο εκτέλεσης Καστρακινών από τα στρατεύματα κατοχής, ενώ λίγο ανατολικότερα μία από τις γαλαρίες που κατασκευάστηκαν στις αρχές τού 20ού αιώνα, προκειμένου να υπάρξει σιδηροδρομική σύνδεση της Θεσσαλίας με τη Μακεδονία, εγχείρημα που σταμάτησε κυρίως εξαιτίας του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου.
Ανατολικότερα ο λόφος τού προφητ–Ηλία, παρατηρητήριο κατά την ελληνιστική, ρωμαϊκή και μεσαιωνική περίοδο των στρατιωτικών κινήσεων στις υπώρειες του Κόζιακα, καθώς εκεί, νοτιοδυτικά του Πηνειού, βρισκόταν η οδός που οδηγούσε από την Ήπειρο (και εν μέρει τη Μακεδονία) προς τη Θεσσαλία. Για το λόγο αυτό οι Αιγινιείς είχαν κτίσει φυλάκιο νοτιοανατολικά της Διάβας, του οποίου σώζονται τα ερείπια, ενώ η σημαντική φιλομακεδονική πόλη της ελληνιστικής εποχής Φαλώρεια είχε δικό της φυλάκιο / παρατηρητήριο, τα ερείπια του οποίου σώζονται πάνω από το χωριό Βυτουμάς, την ίδια περίοδο που δρούσαν στον Κόζιακα και επέκεινα οι Αθαμάνες του Αμύνανδρου.
Ερείπια των φυλακίων των Σταγών και της Φαλώρειας στις παρώρειες τού Κόζιακα
Θα ήταν ενδιαφέρον να στηθούν αδιάβροχοι πίνακες με φωτογραφίες των μνημείων αυτών και σύντομες ιστορικές πληροφορίες πάνω στον λόφο του προφητ–Ηλία, όπως και σε πολλά (ή όλα!) τα σημεία ενδιαφέροντος που αναφέραμε μέχρι τώρα ή θα αναφέρουμε στη συνέχεια, ώστε να πληροφορείται ο περιηγητής.
Στις υπώρειες του προφητ–Ηλία δεν υπάρχει δυστυχώς ένα μνημείο να μας θυμίζει την εκτέλεση των κατοίκων της Βασιλικής από τα γερμανικά στρατεύματα Κατοχής.
Συνεχίζοντας την πορεία μας, θα μπορούσαμε να διέλθουμε από το 4ο δημοτικό σχολείο, έδρα για χρόνια της 42ης Ταξιαρχίας,18 που έπαιξε το ρόλο της και στους εθνικούς πολέμους και —δυστυχώς— στον εμφύλιο (μάχες του οποίου έγιναν και στην κοντινή οδό Πίνδου και σε άλλα σημεία της πόλης), καθώς και από το νεοκλασικό οίκημα «του Λυτάρη, που σχεδίασε κάποιος από τους μηχανικούς που εργαζόταν στην κατασκευή του δρόμου Καλαμπάκας–Ιωαννίνων.»19
Νοτιοανατολικότερα, τα κτήρια του σιδηροδρομικού σταθμού Καλαμπάκας ήδη από το 1997 με το ΦΕΚ 614/22–07–1997 έχουν χαρακτηριστεί «ως ιστορικά διατηρητέα μνημεία (…) μαζί με το νέο και το παλιό μηχανοστάσιο, το τρίτο μηχανοστάσιο, το κτήριο του υπνωτηρίου του προσωπικού, τον υδατόπυργο και την πλάκα περιστροφής. (…) Πρόκειται για αξιόλογα και αντιπροσωπευτικά δείγματα αρχιτεκτονικής του τέλους του περασμένου αιώνα που κατασκευάσθηκαν στο διάστημα 1881–1886 από τον μηχανικό Evaristo de Chirico, ο οποίος μαζί με τον Θεόδωρο Μαυρογορδάτο είχαν αναλάβει την εκτέλεση του έργου του Θεσσαλικού Σιδηροδρόμου. Επίσης αποτελούν σημείο αναφοράς για τους κατοίκους της περιοχής, συνδεδεμένα με ιστορικές μνήμες και είναι απαραίτητα για την μελέτη της ιστορίας της αρχιτεκτονικής.»
υστυχώς η ράμπα περιστροφής εξαιτίας εργασιών τής ΕΡΓΟΣΕ έχει εξαφανιστεί πλέον!
Κι ενώ χαρήκαμε πολύ που οι υπεύθυνοι του κρατικού ιταλικού Ιδρύματος Τζιόρτζιο και Ίζα ντε Κίρικο διάβασαν παλαιότερη σχετική μελέτη μας20 και θέλησαν να βοηθήσουν και να συμβάλλουν στη διάσωση και ανάδειξη των διατηρητέων κτισμάτων, επηρεάζοντας και την ιταλική ιδιοκτησία της Hellenic Train, οι τοπικοί μας ταγοί αδιαφόρησαν παντελώς!
Παρόμοια θλίψη μάς πιάνει παρακάμπτοντας την εγκαταλελειμμένη Κρατική Βιομηχανία Ξύλου Καλαμπάκας, νοτιοανατολικά τού σιδηροδρομικού Σταθμού, και κατευθυνόμενοι προς τον …θαμμένο κάτω από την οδό Σύρου τάφο της πρώιμης εποχής του σιδήρου (10ος αιώνας π.Χ.) με τα εξαφανισμένα σε άλλη πόλη κτερίσματά του. (Επισημαίνουμε πως όλα τα κατά καιρούς ευρήματα από —τυχαίες, καθώς δεν έγιναν ποτέ συστηματικές, αν και αυτό πρέπει να απαιτήσει ο δήμος και όλοι μας— ανασκαφές στην Καλαμπάκα βρίσκονται εκτός πόλης ή έχουν …χαθεί, κι όχι συγκεντρωμένα σ’ ένα Διαχρονικό Μουσείο Καλαμπάκας, όπως θα έπρεπε!)
Στα διπλανά Παρασπόρια τοποθετείται και η περιοχή Σαΐτα, με τον όμορφο θρύλο να την συνοδεύει. Νοτιότερα οι (εξαφανισμένοι πλέον) υπόλοιποι νερόμυλοι της Καλαμπάκας και ο (επίσης εξαφανισμένος πλέον) ναΐσκος του αγίου Μηνά, μία ακόμη από τις περιοχές που έγιναν μάχες στα 1854.
Στη συνέχεια, μέσω των οδών Χατζηπέτρου21 και Βλαχάβα,22 κι αφού στην πορεία συζητήσουμε την ιστορία των δύο αυτών σημαντικών μορφών και τη συμβολή τους στην ελληνική υπόθεση, φτάνουμε στην παλαιά κεντρική πλατεία της Καλαμπάκας, πριν χτιστεί ο μητροπολιτικός ναός του αγίου Βησσαρίωνος, και ο νους μας γυρίζει στον Ιανουάριο του 1943, όταν δεκάδες Καλαμπακιώτισσες και Καλαμπακιώτες συγκεντρώθηκαν από τους Ιταλούς, προκειμένου να εκτελεστούν, αλλά σώθηκαν χάρη στον ερωτευμένο με Καλαμπακιώτισσα Ιταλό αξιωματικό Φιορεντίνο!23
Κατηφορίζουμε προς τον ναΐσκο του αγίου Αθανασίου, με τα διάφορα σπόλια, όπως το μαρμάρινο θωράκιο24 από το πρώτο τέμπλο του ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου που κατέληξε εκεί, έπειτα από τον σεισμό τού 1544 που έριξε την στέγη του ναού και οδήγησε σε εκτεταμένες αναστηλωτικές και αγιογραφικές εργασίες, που έληξαν στις 15 Αυγούστου τού 1573.
Ελληνιστικό πιθάρι οδού Σωκράτους
Αφού περάσουμε από την οδό Σωκράτους πάνω από το θαμμένο in situ (στη θέση εύρεσης), πιθάρι,25 (αναμένοντας την κατάλληλη ευκαιρία ανάδειξης και έκθεσης σε μουσείο της Καλαμπάκας, όπως και το άλλο της οδού Ράμου, τα οποία μάς ωθούν να σκεφθούμε την ύπαρξη αγγειοπλαστείων στο αρχαίο Αιγίνιο), φτάνουμε στο Λύκειο Καλαμπάκας, μαθαίνουμε για την ιστορία του και πώς το προπολεμικό κτήριο του γυμναστηρίου με τη βοήθεια του σωματείου Kalabaka Benefit Society των ομογενών της Αμερικής μετατράπηκε σε Γυμνάσιο και εν συνεχεία σε Λύκειο Καλαμπάκας, και σε κατάλληλα σταντ βλέπουμε προπολεμικές φωτογραφίες από την περιοχή της Πουλιάνας, που αρχικά σε σκηνές κι αργότερα σε μονιμότερες οικίες είχε υποδεχθεί πρόσφυγες σε διάφορες ιστορικές περιόδους.
Γνωστοποιούμε μάλιστα πως έχουμε καταθέσει αρμοδίως πρόταση ψηφιοποίησης του μαθητολογίου τού Ελληνικού Σχολείου / Σχολαρχείου και εν συνεχεία Γυμνασίου και άλλων σχολείων Καλαμπάκας και χωριών Δήμου Μετεώρων (1889–1950) καθώς και του μητρώου αρρένων Καλαμπάκας και χωριών Δήμου Μετεώρων (1844–1950), τα οποία καλό είναι να εκδοθούν σε βιβλίο και σε σχετική εφαρμογή για κινητά ή τάμπλετ, ώστε οι σημερινές οικογένειες του Δήμου μας να γνωρίσουν τους ανιόντες προγόνους συγγενείς τους αλλά και τα στοιχεία που περιέχουν να χρησιμοποιηθούν από επιστήμονες (ιστορικούς, κοινωνιολόγους κ.λπ.) σε ποικίλες μελέτες τους. Με τις εκδόσεις αυτές ο Δήμος μας θα συμβάλει στην ανάδειξη της νεότερης ιστορίας δείχνοντας τον έμπρακτο σεβασμό στις αρχειακές πηγές που διαθέτει.
Βορείως τού Λυκείου και δίπλα στο εκκλησάκι του αγίου Δημητρίου το νεκροταφείο από την εποχή του Εμφυλίου Πολέμου26 θα αποτελέσει αφορμή για διδακτική στάση και ενημέρωση για τις άσχημες εκφάνσεις και συνέπειες του Εμφυλίου και στην περιοχή μας, ιδίως των γεγονότων της 12ης Αυγούστου 1948 και των μαχών στην Καλαμπάκα.
Φωτογραφία τού 1890 με Καστρακινές που μεταφέρουν νερό
Η επόμενη στάση μπορεί να γίνει στον Σοποτό,27 όχι όμως όπως είναι τώρα αλλά όπως πρέπει να αναδειχθεί η βρύση και όπως πρέπει να γίνουν αρχιτεκτονικές και αισθητικές παρεμβάσεις στα οικήματα, τους δρόμους και τους ελεύθερους χώρους της γύρω περιοχής, ώστε να αποτελέσουν στολίδι για την Καλαμπάκα. Ταυτόχρονα πρέπει να αναδειχθούν και οι άλλες παλαιές βρύσες (ενδεικτικά αναφέρουμε της Πουλιάνας, του Πλατάνου, του Ειρηνοδικείου, των Ελιών κ.λπ.), ώστε να μαθαίνουν οι νεότεροι πώς είναι να διαβιεί κάποιος σε σπίτι που δεν έχει τρεχούμενο νερό και χρειάζεται να μεταφερθεί από την πιο κοντινή βρύση στο σπίτι.
Ο άγιος Γεώργιος Σοποτού σε φωτογραφία τού Waldemar Deonna στα 1938
Η τελευταία στάση θα μπορούσε να γίνει στο ναΰδριο του αγίου Γεωργίου28 με την επιγραφή που τοποθετεί την παλαιότερη φάση του στα 1571/2, επί επισκόπου Σταγών Ιωάσαφ (του ιδίου που μερίμνησε και για την αγιογράφηση του ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου στα 1573) και με ανακαινιστικές παρεμβάσεις από τα παιδιά τού κοτζάμπαση Σταγών Γιαννάκη Καλαμπάκα στα 1798.29 Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό πως στα σπόλια τού ναΐσκου περιλαμβάνεται κι ένα αρχαίο τροπείο ελαιοτριβείου!
Βορειοδυτικά τού αγίου Γεωργίου έκλεινε στα βράχια το τείχος του Αιγινίου / Σταγών, και γι’ αυτό στο σημείο αυτό βλέπουμε πολλά οχυρωματικά έργα επί των βράχων, ενώ η δίοδος από το Ζωνάρι προστατευόταν με τείχος και …καστράκι στο σημερινό χωριό …Καστράκι!
Υπολείμματα τείχους Καστρακίου
Αυτά είναι λίγα μόνο από τα πολλά ακόμη σημεία ενδιαφέροντος στην πόλη της Καλαμπάκας, για τα οποία θα μπορούσαν να γραφούν βιβλία ολόκληρα και να γυριστούν ντοκιμαντέρ, που θα τα αναδεικνύουν και θα κάνουν γνωστή την ιστορία τους τόσο στους επισκέπτες / περιηγητές, όσο και στους κατοίκους, καθώς πολλοί, ιδίως οι νεότερες γενιές, δεν γνωρίζουν ή γνωρίζουν στρεβλά, καθώς το διαδίκτυο που εμπιστεύονται ως πηγή βρίθει από ανακρίβειες και διαστρεβλωμένα γεγονότα.
Δυστυχώς, πολλά από όσα περιγράψαμε έχουν αφεθεί στη μοίρα τους, βορά στις αμείλικτες καιρικές συνθήκες, στους αρχαιοκάπηλους, τους κλέφτες και κλεπταποδόχους, ή στον χειρότερο απ’ όλους τους κινδύνους: την άγνοια για τη σημασία τους και την εκ ταύτης εγκατάλειψη.
Δυστυχώς, μνημεία άνω των δύο χιλιάδων ετών με σημαντική ιστορία έχουν αφεθεί και ρημάζουν, στην προσπάθειά μας να αναδείξουμε άλλα πολύ νεότερα και εκτός πόλης, ενώ σκοπός μας πρέπει να είναι να φέρνουμε κόσμο μέσα στην πόλη της Καλαμπάκας και να προσφέρουμε στους περιηγητές πράγματα να κάνουν με την περιήγησή τους μέσα στην πόλη, ώστε και οι διανυκτερεύσεις να αυξηθούν και να ωφελούνται οικονομικά όλοι οι κάτοικοι.
Οπωσδήποτε ανάλογες διαδρομές πολιτισμικού, ιστορικού και λοιπού ενδιαφέροντος πρέπει να προταθούν εξακτινωμένες και προς τα χωριά του Δήμου Μετεώρων, ώστε να υπάρξει ισόρροπη ανάπτυξη όλων των οικισμών και του πληθυσμού του δήμου.
Ταυτόχρονα, τα παραπάνω θα αποτελέσουν μοχλό πίεσης, για να συντηρηθούν και αναδειχθούν τα μνημεία της περιοχής (να ανοίξει επιτέλους το πιο σημαντικό μνημείο της περιοχής μας σε παγκόσμιο επίπεδο, το σπήλαιο της Θεόπετρας, μια από τις λίγες θέσεις παγκοσμίως με συνεχή κατοίκηση από την παλαιολιθική ως τη νεολιθική περίοδο, να επισκευαστεί το γεφύρι της Σαρακίνας και να αναδειχθούν όλα τα σημαντικά πέτρινα παλαιά γεφύρια του δήμου, και να μην τ’ αφήνουμε να γκρεμίζονται, όπως δυστυχώς το γεφύρι στο Μοκόσι, κ.λπ., κ.λπ.)
Ευχής έργο θα ήταν να δημιουργηθεί μια εφαρμογή για κινητά τηλέφωνα (ή τάμπλετ), που θα έχει στη διάθεσή του ο περιηγητής στη γλώσσα του, θα εισαγάγει τις προτιμήσεις του (χρόνο περιήγησης, μνημεία συγκεκριμένης περιόδου —ελληνιστική, ρωμαϊκή, βυζαντινή, Τουρκοκρατία, νεότερη—, θρησκευτικά, φυσιολατρικά κ.λπ.) και με την εμφάνιση σχετικού χάρτη και συνοπτικών πληροφοριών για κάθε μνημείο θα περιηγείται στους ρυθμούς και τα μνημεία που επιθυμεί.
Κι ας φροντίσουμε όλοι, επιτέλους, να γνωρίσουμε εις βάθος τα μνημεία και την ιστορία του τόπου μας και ας μεριμνήσουμε να γίνουν γνωστά, με έγκυρο τρόπο, σε Έλληνες ή ξένους επισκέπτες και περιηγητές…
Υποσημειώσεις
* https://www.academia.edu/
1 «Αρχαιότητες και μνημεία κεντρικής και δυτικής Θεσσαλίας. Βυζαντινά και μεσαιωνικά μνημεία Θεσσαλίας», Αρχαιολογικόν Δελτίον (Β₂. Χρονικά), 29 (1973–1974, Αθήνα 1979) 572.
2 Σπυρίδων Βλιώρας, Αναθηματική επιγραφή των Αιγινιέων σε δύο Ρωμαίους Αυτοκράτορες, www.academia.
3 Σπυρίδων Βλιώρας, Κωνστάντιος, ηγούμενος αγίου Στεφάνου Μετεώρων, www.academia.edu/
4 Σπυρίδων Βλιώρας, «Ημέρα μνήμης και τιμής. Καλαμπάκα: Πυρπόληση (18 Οκτωβρίου 1943) – Απελευθέρωση (18 Οκτωβρίου 1944)», Τα Μετέωρα, 900 (21.10.2011) 16 & Σπυρίδων Βλιώρας, Αθηνά Νικολογιάννη, «1943–1944: πυρπόληση–απελευθέρωση Καλαμπάκας», Τα Μετέωρα, 1266 (26.10.2018) 25.
5 «Νέα στοιχεία κατά τη διάρκεια πρόσφατων αναστηλωτικών εργασιών και προσεκτικής μελέτης του κτηρίου αποκάλυψαν ότι το παλαιοχριστιανικό κτήριο δεν υπήρξε ποτέ και ότι η αρχική κατασκευή του κτηρίου, το οποίο ήταν στρωμένο με ψηφιδωτό δάπεδο, χρονολογείται πιθανώς από τον 9ο–αρχές 10ου αιώνα. Αυτό το πρωτοβυζαντινό κτήριο σώζεται μέχρι τις μέρες μας, με μικρές ανακατασκευές και μετατροπές τού 11ου–12ου και 16ου αιώνα, και με την προσθήκη του εξωνάρθηκα τον 18ο αιώνα. Η μελέτη (…) οδήγησε στο συμπέρασμα ότι το τέμπλο, το κιβώριο και ο άμβων ανήκουν σε μια ενιαία ομάδα που χρονολογείται την περίοδο γύρω στο 1100.» Βασιλική Συθιακάκη–Κριτσιμάλλη, Σωτήριος Βογιατζής, «Redating the Basilica of Dormition, Kalambaka, Thessaly», Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, 61 (2011) 195–228:195.
6 Σπυρίδων Βλιώρας, Μετεωρίτικες μονές: συμβολή στον απαιτούμενο και ευκταίο διάλογο, www.academia.edu/
7 Σπυρίδων Βλιώρας, Το παλαίφατο καλαμπακιώτικο ναΰδριο των αγίων Νικολάου και Αντωνίου: η σχέση του με τη μετεωρίτικη μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά και η ιστορική του πορεία, www.academia.edu/
8 Σπυρίδων Βλιώρας, Γιαννάκης Σταθάκη Καλαμπάκας: νέα στοιχεία για έναν άγνωστο Καλαμπακιώτη κοτζάμπαση, www.academia.edu/
9 Σπυρίδων Βλιώρας, Το μικροτοπωνύμιο–εδαφωνύμιο–
10 Σπυρίδων Βλιώρας, «Η επανάσταση του 1854 στη Θεσσαλία και η μάχη της Καλαμπάκας», εφ. Τα Μετέωρα, 1557 (24.05.2024) 22–23, 1558 (31.05.2024) 21–22, 1559 (07.06.2024) 21, 1560 (14.06.2024) 21.
11 Σπυρίδων Βλιώρας, Παπα–Θύμιος Βλαχάβας: Η προδομένη επανάσταση, www.academia.edu/
12 Σπυρίδων Βλιώρας, Από τον Ορφανοϊωάννη του 14ου αιώνα στον Αρφαντογιάννη τού σήμερα. Η “κεφαλή” Σταγών Θεόδωρος Ορφανοϊωάννης, www.academia.
13 Τα οποία φυσικά, όσοι θέλουν, θα μπορούν να τα επισκεφθούν και εκ του σύνεγγυς.
14 Σπυρίδων Βλιώρας, Ο αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδης (επί τη ευκαιρία 110 ετών από τη γέννηση και 30 από τον θάνατό του) και το Ξενία Καλαμπάκας, www.academia.edu/
15 Σπυρίδων Βλιώρας, Ερωτήματα για την τύχη του μεσαιωνικού πλινθοκεραμοποιείου Καλαμπάκας, www.academia.edu/
16 «Εὑρέθη κατέχουσα ἡ ἐπισκοπὴ (…) καὶ μυλοστάσια δύο ἐν τῷ ποταμῷ Σαλαβρίας, καὶ ἕτερον μυλοτόπιον ἐγγὺς τῶν αὐτῶν μυλοστασίων τὸ προσενεχθὲν τῇ αὐτῇ ἐπισκοπῇ παρὰ Ἱμερίου τοῦ Θρουμπῆ.» Δημήτριος Σοφιανός, Η Επισκοπή Σταγών. Σύντομο ιστορικό διάγραμμα, Καλαμπάκα 2004, σελ. 85.
17 Σπυρίδων Βλιώρας, Το λαγούμι / υπόγεια σήραγγα των κάστρων Τρίκκης και Σταγών(;), www.academia.edu/
18 Βόρεια και βορειοδυτικά της υπήρχαν πολλά ακόμη στρατόπεδα.
19 Λάζαρος Αρσενίου, Καλαμπάκα: 3.000 χρόνια νεότητα, εκδ. Τα Μετέωρα, Καλαμπάκα 2015, σελ. 80–81.
20 Σπυρίδων Βλιώρας, Ο μηχανικός Εβαρίστο ντε Κίρικο, ο ζωγράφος Τζιόρτζιο ντε Κίρικο, η Καλαμπάκα και τα Μετέωρα, www.academia.edu/
21 Σπυρίδων Βλιώρας, Χριστόδουλος Χατζηπέτρος: ο πανταχού παρών βλάχος αγωνιστής, www.academia.edu/
22 Σπυρίδων Βλιώρας, Παπα–Θύμιος Βλαχάβας: Η προδομένη επανάσταση, www.academia.edu/
23 Σπυρίδων Βλιώρας, «Ημέρα μνήμης και τιμής. Καλαμπάκα: Πυρπόληση (18 Οκτωβρίου 1943) – Απελευθέρωση (18 Οκτωβρίου 1944)», Τα Μετέωρα, 900 (21.10.2011) 16 & Σπυρίδων Βλιώρας, Αθηνά Νικολογιάννη, «1943–1944: πυρπόληση–απελευθέρωση Καλαμπάκας», Τα Μετέωρα, 1266 (26.10.2018) 25.
24 Σπυρίδων Βλιώρας, Το παλαίφατο καλαμπακιώτικο ναΰδριο των αγίων Νικολάου και Αντωνίου: η σχέση του με τη μετεωρίτικη μονή Αγίου Νικολάου Αναπαυσά και η ιστορική του πορεία, www.academia.edu/
25 Σπυρίδων Βλιώρας, Ναΰδριο αγίου Αθανασίου Καλαμπάκας, www.academia.edu/
26 Σπυρίδων Βλιώρας, «Η περιπέτεια μιας ανήλικης Καλαμπακιώτισσας (1948–1949): βιβλιοπαρουσίαση», www.
27 Σπυρίδων Βλιώρας, Ναΰδριο αγίου Γεωργίου Σοποτού Καλαμπάκας, www.academia.edu/
28 Ό.π.
29 Σπυρίδων Βλιώρας, Γιαννάκης Σταθάκη Καλαμπάκας: νέα στοιχεία για έναν άγνωστο Καλαμπακιώτη κοτζάμπαση, www.academia.edu/