Κάποτε, ο Ντοστογιέφσκι είπε το εξής χαρακτηριστικό: «Επιπλέον, αν κάποιος μου αποδείκνυε ότι ο Χριστός δεν ταυτίζεται με την αλήθεια κι ότι, στην πραγματικότητα, η αλήθεια είναι εκτός Χριστού, θα προτιμούσα τότε να παραμείνω με τον Χριστό, παρά να πάω με την αλήθεια».
Αυτό θυμίζει «τό ὑπέρ πᾶν ὄνομα» (Φιλ. 2, 9), που χρησιμοποιεί ο απόστολος Παύλος στην επιστολή προς Φιλιππησίους. Το όνομα του Χριστού, δηλαδή, βρίσκεται πάνω από κάθε άλλο όνομα. Τί σημασία έχει η αγάπη, η αγαθοσύνη, η φιλανθρωπία, η δικαιοσύνη, εάν μένουν εκτός του ονόματος του Χριστού;
Οι παραπάνω σκέψεις, αποτελούν εισαγωγή για τη σημερινή Κυριακή, την Κυριακή των Αγίων Πάντων. Τίθεται ένα ερώτημα, στο σημείο αυτό: Οι άγιοι σε τι διέφεραν από τους φιλοσόφους, τους ενάρετους, πολιτισμένους, καλούς και αγαθούς πολίτες της υφηλίου; Και οι μεν, και οι δε, υπήρξαν άνθρωποι με αρετές, που στόλιζαν την προσωπικότητα τους και τους έκαναν ξεχωριστούς στην κοινωνία. Υφίσταται, λοιπόν, κάποια ουσιώδη διαφορά;
Η αλήθεια είναι ότι υφίσταται μία θεμελιώδης διαφορά. Η φιλοσοφία, ψυχολογία, κοινωνιολογία, οι ιδεολογίες (όχι όλες) κάνουν λόγο για την αρετή και τους ενάρετους ανθρώπους. Ο Χριστός κάνει λόγο για αγίους. Οι πολιτικές, κοινωνικές, φιλοσοφικές θεωρίες πλάθουν ενάρετους και αγαθούς ανθρώπους, όμως η πνευματικότητα της θεολογίας της ορθόδοξης Ανατολής, δηλαδή το ευαγγέλιο, τα πατερικά συγγράμματα, η ιερά παράδοση της εκκλησίας, τα συναξάρια των αγίων, εκφέρουν έναν διαφορετικό λόγο, έναν λόγο αγιοπνευματικό.
Καλός είναι κι ένας αθεϊστής, ακόμη κι ένας σατανιστής μπορεί να συμπεριφέρεται με αγάπη προς τον άλλον. Δεν ξεκινούν όμως από την ίδια βάση, από την οποία ξεκινάει ο πιστός άνθρωπος. Είναι άλλο να διακατέχεται κάποιος από την αγάπη, τη δικαιοσύνη και άλλο να παραδέχεται αυτό που τονίζει ο Παύλος, ότι δηλαδή «ὁ δέ καρπός τοῦ Πνεύματός ἐστιν ἀγάπη, χαρά, εἰρήνη, μακροθυμία, χρηστότης, ἀγαθωσύνη, πίστις» (Γαλ. 5, 22). Για τον χριστιανό, όλες οι αρετές αποτελούν καρπό του αγίου Πνεύματος και όχι καρπό μιας ιδεολογικο – φιλοσοφικής προσέγγισης που δεν θέτει τον Χριστό στο κέντρο των πραγμάτων, αλλά τον άνθρωπο.
Εκείνο, λοιπόν, που ήθελε να πει παραπάνω ο Ντοστογιέφσκι, είναι πως δεν τον ενδιαφέρει καμία αρετή αν δεν συσχετίζει το περιεχόμενο της, την ηθική της ιδιότητα, με το πρόσωπο του Χριστού. Ο Χριστός, με τον τρόπο αυτό, τίθεται πάνω από κάθε αρετή. Και οι Άγιοι Πάντες, τους οποίους τιμά και εορτάζει η εκκλησία μας, αναδείχθηκαν «βασιλείας κληρονόμοι» και «Παραδείσου οἰκήτορες» (στιχηρά αίνων εορτής), για τον λόγο ότι μιμήθηκαν τα πάθη του Χριστού, όπως διαβάζουμε στον Οίκο της εορτής, κατά την ακολουθία του Όρθρου. Η οντολογία, με άλλα λόγια, των αρετών τους, ήταν εναρμονισμένη και πλήρως ταυτισμένη με το πρόσωπο του Θεανθρώπου και επουδενί κάποιου φιλοσόφου, διανοούμενου κ.ο.κ.
Έρχεται, τώρα, να μας βοηθήσει στο ξεδίπλωμα των σκέψεων, ένας πολύ μεγάλος άγιος της εκκλησίας, ο όσιος Μάξιμος Ομολογητής. Στο περίφημο του έργο «Κεφάλαια διάφορα Θεολογικά τε καί Οἰκονομικά περί ἀρετῆς καί κακίας», σημειώνει πως αρχή και τέλος κάθε αρετής είναι ο Θεός. Σε άλλο σημείο, κάνει λόγο για εκείνον τον άνθρωπο που νομίζει ότι κατέχει όλη την αρετή αλλά δεν έχει γνωρίσει τον Χριστό και πως σε μία τέτοια περίπτωση, χάνει τον Θεό. Γράφει, σχετικά, τα εξής: «Ὁ οἰόμενος ἑαυτόν κατειληφέναι τό τέλος τῆς ἀρετῆς, οὐδαμῶς ζητήσει λοιπόν τήν πηγαίαν τῶν καλῶν αἰτίαν, ἑαυτῶ μόνῳ περιγράψας τήν τῆς ἐφέσεως δύναμιν, καί αὐτόν τῆς σωτηρίας τόν ὅρον ὑφ᾿ ἑαυτοῦ, φημί δέ τόν Θεόν, ζημιούμενος». Δεν ζητάει αυτός ο άνθρωπος την αιτία των καλών, τη στιγμή που θεωρεί τον εαυτό του δίκαιο, φιλάνθρωπο, πράο, εν γένει ενάρετο. Αυτός, όμως, που αισθάνεται πως κάτι του λείπει, πως η αρετή του δεν είναι κατόρθωμα του και πως έχει την πηγή της, «οὐ παύεται προτροπάδην τρέχων πρός τόν δοῦναι δυνάμενον τῆς ἐνδείας τήν πλήρωσιν», πάλι κατά Μάξιμο.
Η αρετή δεν είναι ο σκοπός, το κατάλυμα των προσπαθειών και της πνευματικής άσκησης. Τί να την κάνεις την αρετή αν δεν έχεις Χριστό; Η αρετή έχει πηγή της τον Χριστό. Είναι αυτό που λέει ο Γρηγόριος Νύσσης, πως οι αρετές της ψυχής εκφύονται από την θεία πηγή. Οι Άγιοι Πάντες, αυτές τις αρετές απέκτησαν, μέσα από αγώνα πνευματικό, προσπάθειες, κόπους, αγωνίες, ακόμη και με το μαρτύριο τους επισφράγισαν την αγάπη για το πρόσωπο του Χριστού. Το μαρτύριο τους, με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο, μαρτύρησε πως πάνω από όλα είναι ο Χριστός και πως η ζωή έχει αξία όταν την δίνεις μόνο για τον Χριστό.
Τί να την κάνεις τη δικαιοσύνη αν δεν πιστεύεις στη δικαιοσύνη του Χριστού; Ποια σημασία έχει να αγαπάς αν δεν πιστεύεις πως «ὁ Θεός ἀγάπη ἐστίν» (Ιω. 4, 8) και πως «ἡ ἀγάπη ἐκ τοῦ Θεοῦ ἐστι, καί πᾶς ὁ ἀγαπῶν ἐκ τοῦ Θεοῦ γεγέννηται καί γινώσκει τόν Θεόν» (Ιω. 4, 7); Σε ποιο άλλο πρόσωπο της ιστορίας θεμελιώνεται η αγαθοσύνη, αφού «ο Κύριος είναι αγαθός» (Ψαλμ. 90, 5); Γιατί αναζητείται πραότητα και ταπείνωση σε ανατολικές θρησκείες, τη στιγμή που ο Χριστός μας λέει «μάθετε ἀπ᾿ ἐμοῦ, ὅτι πρᾷός εἰμι καί ταπεινός τῇ καρδίᾳ, καί εὑρήσετε ἀνάπαυσιν ταῖς ψυχαῖς ὑμῶν» (Ματθ. 11, 29);
Ο σύγχρονος άνθρωπος καυχάται για τις αρετές του, αγνοώντας τις ατέλειες και τις αστοχίες του. Τις λειτουργεί στον εαυτό του αντιστροφικά, όχι όμως μεταποιητικά. Κι όταν συναισθανθεί την έλλειψη, την αδυναμία, αυτό που υπάρχει πάνω από την αρετή, τότε συνειδητοποιεί πως όλες τις αρετές, όλα τα χαρίσματα, τα οφείλει στον Θεό, στον Οποίο και ανήκουν. Και τότε, είναι η ευλογημένη στιγμή που σκέφτεται, καταπώς σημειώνει ο Μάξιμος Ομολογητής: «Ὁ τήν ἀπειρίαν τῆς ἀρετῆς διαγνούς, οὐδέποτε τοῦ κατ᾿ αὐτήν παύεται δρόμου, ἵνα μή ζημιωθῇ αὐτήν τῆς ἀρετῆς τήν ἀρχήν καί τό τέλος, τόν Θεόν λέγω, περί ἑαυτόν στήσας τήν κίνησιν τῆς ἐφέσεως· καί λάθῃ νομίζων ἐπειλῆφθαι τῆς τελειότητος, ὑπομένων τοῦ ἀληθῶς ὄντος τήν ἔκπτωσιν, πρός ὅπερ ἐπείγεται πᾶσα σπουδαίου κίνησις» (Κεφάλαια διάφορα Θεολογικά τε καί Οἰκονομικά περί ἀρετῆς καί κακίας, Εκατοντάδα τρίτη, ιε’).
Ηρακλής Αθ. Φίλιος
Βαλκανιολόγος, Θεολόγος
